Şimdiye kadar bilim insanları, genetik olarak tasarlanmış organizmaların, hem insan sağlığını hem de çevreyi potansiyel olarak olumsuz etkileyebileceği yönünde bir dizi çalışmalar yapmışlardır. Bu çalışmalarda olası zararlar belirlendikten sonra, soru meydana gelme olasılıklarının ne kadar yüksek olduğu şeklindedir ve bu sorunun cevabı risk değerlendirme alanına girmektedir. Bu yazıda genetiği değiştirilmiş organizmaların insan ve çevre sağlığı üzerindeki olumsuz etkileri üzerine bilgiler bulunmaktadır.
Genetiği Değiştirilmiş Organizmaların Olumsuz Etkileri
Genetiği değiştirilmiş organizmaların insan sağlığı üzerindeki olası olumsuz etkilerinin vardır. Bu zararların çoğu, genetiği değiştirilmiş mahsullerin büyümesi ve tüketimiyle ilişkilidir. Genetiği değiştirilmiş hayvanlarla farklı riskler ilişkilendirilebilir ve bitkilerle ilişkili riskler gibi, büyük ölçüde organizmaya eklenen yeni özelliklere bağlı olacaktır. Bu zararlar şu başlıklar altında toparlanabilir:
Gıda Tedarikinde Yeni Alerjenler
Transgenik ürünler, hassas bireylerin kaçınmayı bilmeyeceği gıdalara yeni alerjenler getirebilir. Örnek olarak, sütte bulunan birçok alerjenik proteinden birinin geninin havuç gibi sebzelere aktarılmasıdır. Hassas çocuklarına süt vermekten kaçınmaları gerektiğini bilen anneler, onlara süt proteinleri içeren transgenik havuç vermekten kaçınacaklarını bilemezler. Sorun genetik mühendisliğine özgüdür çünkü tek başına proteinleri tür sınırları boyunca tamamen ilgisiz organizmalara aktarabilir.
Genetik mühendisliği, proteinleri asla yiyecek olarak tüketilmemiş organizmalardan yiyecek tedarikine taşımaktadır. Bu proteinlerden bazıları gıda alerjenleri olabilir, çünkü bilinen tüm gıda alerjenleri neredeyse proteindir. Son araştırmalar, genetik mühendisliğinin önceden güvenli gıdaları alerjenik hale getirmesiyle ilgili endişeleri doğrulamaktadır. Nebraska Üniversitesi’ndeki bilim adamları tarafından yapılan bir araştırma, Brezilya fıstığı proteinlerini içerecek şekilde genetik olarak tasarlanmış soya fasulyesinin, Brezilya fıstığına alerjisi olan kişilerde reaksiyonlara neden olduğunu belirlemiştir.
Bilim adamlarının, insanlar tarafından tüketildiğinde belirli bir proteinin gıda alerjeni olup olmayacağını tahmin etme yetenekleri sınırlıdır. Proteinin alerjen olup olmayacağını belirlemenin tek kesin yolu deneyimdir. Bu nedenle, proteinleri özellikle gıda dışı kaynaklardan ithal etmek, alerjenlikleri açısından oynana adeta bir kumar gibidir.
Antibiyotik Direnci
Genetik mühendisliği, antibiyotik direnci için genellikle genleri seçilebilir belirteçler olarak kullanır. Mühendislik sürecinin erken safhalarında, bu belirteçler yabancı genleri alan hücrelerin seçilmesine yardımcı olur. Başka kullanımları olmamasına rağmen, genler bitki dokularında ifade edilmeye devam ediyor. Genetiği değiştirilmiş bitki besinlerinin çoğu, tam işlevli antibiyotiğe dirençli genler taşır.
Gıdalarda antibiyotiğe dirençli genlerin varlığının iki zararlı etkisi olabilir. Birincisi, bu yiyecekleri yemek, bu antibiyotikler yemeklerle birlikte alındığında antibiyotiklerin hastalıklarla savaşma etkinliğini azaltabilir. Antibiyotik dirençli genler, antibiyotikleri parçalayabilen enzimler üretir. Antibiyotiğe direnç geni olan çiğ bir domates, bir antibiyotikle aynı anda yenirse, midede bulunan antibiyotiği potansiyel olarak yok edebilir.
İkincisi, direnç genleri insan veya hayvan patojenlerine aktarılabilir ve bu da onları antibiyotiklere karşı dayanıklı hale getirir. Eğer transfer gerçekleşirse, antibiyotiğe dirençli hastalık organizmalarının hâlihazırda ciddi olan sağlık problemini daha da kötüleştirebilir. Genetik materyalin bitkilerden bakterilere aracısız transferleri oldukça düşük bir ihtimal olsa da, bunların meydana gelme olasılıkları, antibiyotik direncinin ciddiyeti ışığında dikkatli bir inceleme gerektirir. Ayrıca buna ek olarak, tasarlanmış gıdalardaki antibiyotiğe dirençli genlerin yaygın varlığı, genetiği değiştirilmiş ürünlerin sayısı arttıkça, antibiyotik direncinin etkilerinin gıda tedariki genelinde kümülatif olarak analiz edilmesi gerektiğini göstermektedir.
Yeni Toksin Üretimi
Çoğu organizmanın toksik maddeler üretme yeteneği vardır. Bitkiler için bu tür maddeler, durağan organizmaları çevrelerindeki birçok yırtıcı hayvandan korumaya yardımcı olur. Bazı durumlarda bitkiler, toksik maddelere yol açan inaktif yollar içerir. Genetik mühendisliği yoluyla yeni genetik materyalin eklenmesi, bu aktif olmayan yolları yeniden etkinleştirebilir veya bitkilerdeki toksik madde seviyelerini başka şekilde artırabilir. Bu, örneğin, eklenen genle ilişkili açma / kapama sinyalleri, daha önce aktif olmayan genleri açabilecekleri yerlerde genom üzerinde bulunuyorsa gerçekleşebilir.
Toksik Metallerin Konsantrasyonu
Ürünlere eklenen yeni genlerin bir kısmı, cıva gibi ağır metalleri topraktan çıkarabilir ve onları bitki dokusunda yoğunlaştırabilir. Bu tür mahsullerin yaratılmasının amacı, belediye çamurunun gübre olarak kullanılmasını mümkün kılmaktır. Çamur, yararlı bitki besinleri içerir, ancak toksik ağır metallerle kontamine olduğu için genellikle gübre olarak kullanılamaz. Buradaki fikir, bitkileri bitkilerin yenmeyen kısımlarında bu metalleri çıkarmak ve tutmak için tasarlamaktır.
Örneğin bir domateste metaller köklerde tutulur, yani yapraklarında ve yumrularında. Bitkilerin sadece bazı kısımlarında genlerin açılması, yapraklar gibi sadece belirli dokularda açılan genetik açma, kapama anahtarlarının kullanılmasını gerektirir. Bu tür ürünler, yenilebilir dokularda açma – kapama düğmeleri tamamen kapatılmazsa, yiyecekleri yüksek düzeyde toksik metallerle kontamine etme riski taşır. Hasattan sonra bitkilerin metalle kirlenmiş kısımlarının kullanılması ve bertaraf edilmesiyle ilişkili çevresel riskler de vardır.
Zehirli Mantarlar için Ortamı İyileştirme
Sağlık risklerinin çoğu, organizmalara yeni eklenen genetik materyalin bir sonucu olmakla birlikte, genlerin ve gen ürünlerinin çıkarılmasının da sorunlara yol açması mümkündür. Örneğin, genetik mühendisliği, kafein üretimiyle ilişkili genleri silerek veya kapatarak kafeinsiz kahve çekirdekleri üretmek için kullanılabilir. Ancak kafein, kahve çekirdeklerini mantarlara karşı korumaya yardımcı olur. Kafein üretemeyen fasulye, toksin üretebilen mantarlarla kaplanabilir. Aflatoksin gibi mantar toksinleri, gıda hazırlama süreçlerinde aktif kalabilen güçlü insan toksinleridir.
Bilinmeyen Zararları
Herhangi bir yeni teknolojide olduğu gibi, genetik mühendisliğiyle ilgili risklerin tamamı neredeyse kesin olarak belirlenememiştir. Bir teknolojide neyin yanlış gidebileceğini hayal etme yeteneği, şu anda eksik olan fizyoloji, genetik ve beslenme anlayışıyla sınırlıdır.
Olası Çevresel Zararlar
Yabani Otlarda Artış
Genetiği değiştirilmiş bitkilerin verebileceği çevresel zarar hakkında genel olarak düşünmenin bir yolu, onların yabani otlara dönüşebileceğini düşünmektir. Burada yabani otlar, insanların istemediği yerlerdeki tüm bitkiler anlamına gelir. Terim, Johnson çimlerinin tarlalardaki bitkileri boğmasından, kudzu ağaçlarının örtülmesine ve Everglades’i istila eden melaleuca ağaçlarına kadar her şeyi kapsamaktadır. Her durumda, bitkiler istenmeyen etkilere sahip oldukları yerlerde insanlardan yardım almadan büyümektedir. Tarımda, yabani otlar mahsul verimini ciddi şekilde engelleyebilir. Everglades bölgesi gibi yönetilmeyen sulak ortamlarda, istilacı ağaçlar doğal bitki örtüsünün yerini alabilir ve tüm ekosistemleri altüst edebilir.
Bazı yabani otlar, yabancı bitkilerin tesadüfen girmesinden kaynaklanır, ancak çoğu, tarım ve bahçecilik amaçlarına yönelik amaçlı girişlerin sonucudur. Amerika Birleşik Devletleri’ne kasıtlı olarak getirilen ve ciddi yabani otlar haline gelen bitkilerden bazıları Johnson otu, multiflora gülü ve kudzu’dur. Genetik mühendisliğinin bir sonucu olarak üretilen özelliklerin yeni bir kombinasyonu, ekinlerin daha sonra yeni veya daha kötü yabani ot olarak kabul edileceği koşullarda çevrede yardımsız gelişmesini sağlayabilir. Buna bir örnek, ekimden kaçan ve yakındaki deniz haliçlerini işgal eden, tuza dayanıklı olacak şekilde tasarlanmış bir pirinç bitkisi olabilir.
Yabani Başka Otlara Gen Transferi
Ürünlere yerleştirilen yeni genler, mutlaka tarımsal alanlarda kalmayacaktır. Değiştirilmiş mahsullerin akrabaları tarlanın yakınında büyürse, yeni gen polen yoluyla bu bitkilere kolayca hareket edebilir. Yeni özellikler, mahsul bitkilerinin yabani veya yabani otlu akrabalarına istenmeyen yerlerde gelişme yeteneği kazandırabilir ve onları yukarıda tanımlandığı gibi yabani otlar haline getirebilir. Örneğin, bir mahsulün yağ bileşimini değiştiren bir gen, yeni yağ bileşiminin tohumların kışın hayatta kalmasını sağlayacağı yakındaki yabani otlu akrabalara taşınabilir. Kışlama, bitkinin bir yabani ot haline gelmesine izin verebilir veya zaten sahip olduğu yabani ot özelliklerini yoğunlaştırabilir.
Herbisit Kullanım Modellerinde Değişiklik
Kimyasal herbisitlere dirençli olacak şekilde genetik olarak tasarlanmış ürünler, belirli kimyasal böcek ilaçlarının kullanımına sıkı sıkıya bağlıdır. Bu mahsullerin benimsenmesi, ülke genelinde kullanılan kimyasal herbisitlerin karışımında değişikliklere yol açabilir. Kimyasal herbisitlerin çevresel toksisiteleri açısından farklılık gösterdiği ölçüde, bu değişen modeller genel olarak daha yüksek düzeyde çevresel zararla sonuçlanabilir. Ek olarak, herbisite toleranslı mahsullerin yaygın kullanımı, herbisite daha fazla maruz kalmanın bir sonucu olarak veya herbisit özelliğinin mahsullerin yabani otlu akrabalarına aktarılmasının bir sonucu olarak yabani otlarda herbisitlere karşı direncin hızlı gelişimine yol açabilir. Yine, herbisitler çevresel zararları açısından farklılık gösterdiğinden, bazı herbisitlerin kaybı genel olarak çevreye zararlı olabilir.
Yararlı Popülasyonda Duyarlı Genlerin İsraf Edilmesi
Pek çok böcek, onları pestisitlere duyarlı hale getiren genler içerir. Genellikle bu duyarlılık genleri, böceklerin doğal popülasyonlarında baskındır. Bu genler, pestisitlerin etkili haşere kontrol araçları olarak kalmasına izin verdikleri için değerli bir doğal kaynaktır. Böcek ilacı ne kadar iyi huyluysa, zararlıları ona duyarlı hale getiren genler o kadar değerli olur.
Genetiği değiştirilmiş bazı mahsuller, haşerelerin doğanın en değerli pestisitlerinden biri olan Bacillus thuringiensis veya Bt toksinine karşı devam eden duyarlılığını tehdit etmektedir. Bu “Bt mahsulleri”, genetik olarak Bt toksini için bir gen içerecek şekilde tasarlanmıştır. Bitkiler, bitkinin yaşam döngüsü boyunca çoğu bitki dokusunda toksin ürettiği için, zararlı böcekler ona sürekli maruz kalır. Bu sürekli maruz kalma, haşere popülasyonundaki nadir direnç genlerini seçer ve bu tür bir direncin gelişmesini önlemek için özel önlemler alınmadıkça zamanla Bt pestisitini işe yaramaz hale getirir.
![GDO: İnsan ve Çevre Sağlığına Olası Zararları]()
Zehirli Vahşi Yaşam
Bitkilere yabancı genlerin eklenmesi, birçok durumda yaban hayatı için de ciddi sonuçlar doğurabilir. Örneğin, plastik veya farmasötik ürünler üretmek için tütün veya pirinç gibi mahsul bitkilerinin mühendisliği, hasattan sonra tarlalarda kalan mahsulleri veya mahsul kalıntılarını tüketen fareleri veya geyikleri tehlikeye atabilir. Metal tutucu proteinler içerecek şekilde tasarlanmış balıklar (bu tür balıkların canlı kirliliği temizleme araçları olarak önerilmiştir), diğer balıklar veya balık yiyen kuşlar ve memeliler tarafından tüketilirse zararlı olabilir.
Yeni Virüslerin Oluşturulması
Genetik mühendisliğinin en yaygın uygulamalarından biri, virüse dayanıklı mahsullerin üretimidir. Bu tür ürünler, virüslerin bileşenlerinin bitki genomlarına dönüştürülmesiyle üretilir. İyi anlaşılmayan nedenlerden dolayı, kendi başlarına viral bileşenler üreten bitkiler, bu virüsler tarafından müteakip enfeksiyonlara karşı dirençlidir. Bununla birlikte, bu tür bitkiler, iki mekanizma yoluyla yeni veya daha kötü virüsler oluşturmanın başka risklerini de ortaya çıkarır: rekombinasyon ve transkapsidasyon.
Bitkilerde üretilen viral genler ile gelen virüslerin yakından ilişkili genleri arasında rekombinasyon meydana gelebilir. Bu tür bir rekombinasyon, daha geniş bir konak yelpazesini enfekte edebilen veya ana virüslerden daha öldürücü olabilen virüsler üretebilir. Transkapsidasyon, bir virüsün genetik materyalinin bitki tarafından üretilen viral proteinler tarafından kapsüllenmesini içerir. Bu tür hibrid virüsler, viral genetik materyali başka türlü enfekte edemeyeceği yeni bir konakçı bitkiye aktarabilir. Nadir durumlar dışında, bu tek seferlik bir etki olacaktır, çünkü viral genetik materyal, içinde kapsüllendiği yabancı proteinler için hiçbir gen taşımaz ve ikinci nesil hibrit virüsler üretemez.
Kaynakça:
https://www.researchgate.net/publication/330673888_Genetigi_Degistirilmis_Organizmalar_GDO_ve_Etkileri
https://blogs.umass.edu/natsci397a-eross/genetically-modified-organisms-and-potential-human-health-
Yazar: Özlem Güvenç Ağaoğlu