Komplo teorileri yeni ortaya çıkan bir fenomen durum değildir, ancak son yıllarda bu konuda bilinçlenmenin öneminin ön plana çıktığı görülmektedir. Bu tür teorilerin tartışmalı bazı örnekleri arasında terörist saldırıların ve kitlesel saldırıların hükümetler tarafından düzenlenen olaylar olduğu inancı yer almaktadır. Ya da ilaç endüstrisinin kasıtlı olarak hastalık yaydığı ya da aşıların onları önlemek yerine hastalığa neden olduğu inancı da komplo teorilerine bir örnek gösterilebilir.
Bu inançlar nadir veya hatta patolojik gibi görünse de, araştırmalar şaşırtıcı derecede yaygın olduklarını göstermiştir. Bir çalışma, insanların yarısının en az bir komplo teorisine inandığını tespit etmiştir. Bu yazıda komolo teorisi nedir, insanların neden inandığına dair bilgiler bulunmaktadır.
Komplo Teorisi Nedir?
Bir komplo teorisi, kötü niyetli hedefleri planlamak ve gerçekleştirmek için gizlice toplanan grupların olduğu inancı olarak tanımlanabilir. Güçlü, gizli gruplar, özellikle de bu fikirleri çürütebilecek bilgi ve gerçeklere daha fazla erişime sahip olunan bu çağda, başkalarını aldatmak için komplo teoriler kurarlar. Araştırmacılar, çoğu evrimsel süreçlerin sonucu olan, bu inançlara katkıda bulunan bir takım psikolojik mekanizmalar olduğundan şüphelenmektedirler.
Bu gruplar, kişilerin kendini güçsüz ve yabancılaşmış hissedebileceği bir dünyada, inanmaya yatkın bir anında veya yaşında bu kişinin çıkarlarına hizmet ettiğine inandırdığında cazip bir durum gibi gelebilir. Bu inançlar kökleştikten sonra, bilişsel önyargılar ve zihinsel kısayollar onları güçlendirir. Paranormal inanç gibi diğer sorunlu düşünceleri besleyen aynı faktörlerin çoğu komplo teorilerine de katkıda bulunur. Ve bu tür paranoyak fikirler yeni olmasa da, internet yayılma hızını ve biçimini değiştirmeye yardımcı olmuştur. İnsanların neden bu komplolara inandığını anlamak için, bazı inançların psikolojik açıklamalarını ve potansiyel etkilerini araştırmak önemlidir.
Komplo Teorilerine Örnekler
Komplo teorilerinin bazı yeni örnekleri şunları içerir:
• Pizzagate komplo teorisi, politikacıların ve Hollywood seçkinlerinin bir çocuk seks ticareti halkasıyla meşgul olduklarını öne sürmektedir. Bir raporda, katılımcıların % 9’unun bu komploya inandığını tespit edilmiştir.
• Yakın zamanda Başkan Donald Trump’a karşı çalışan gizli bir derin devler konusunda, üst düzey bilgiye sahip olduğunu iddia eden aşırı sağcı bir site, bir komplo teorisi ortaya atmıştır.
• Başkan Barack Obama’nın ABD’de doğmadığı inancı, bir araştırmada ankete katılanların % 11’i tarafından inanılmaktadır.
• Başka bir komplo, milyarder George Soros’un ABD hükümetini istikrara kavuşturmak için gizli bir planın parçası olduğunu öne sürmektedir. Bir çalışmada katılımcıların yaklaşık % 9’u bunun doğru olduğuna inandığını belirtmişlerdir.
Komplo Teorilerine İnanma Sebepleri
Araştırmacılar, insanların komplo teorilerine inanmasının birkaç farklı nedeni olduğunu öne sürmektedir. Bu açıklamaların birçoğu üç ana etkene dayanmaktadır:
• Anlama ve tutarlılık ihtiyacı (epistemik)
• Kontrol ihtiyacı (varoluşsal)
• Kendine ait olma veya kendini özel hissetme (sosyal)
Epistemik Sebepler
Epistemik açıklamalar, kesinlik ve anlayış elde etme arzusunu ifade eder. Dünya genellikle kafa karıştırıcı, tehlikeli ve kaotik görünebilir. Aynı zamanda, insanlar neler olduğunu anlamak ister ve olanları açıklamaya yönlendirilir. Bunu yapmak, dünyanın nasıl işlediğine dair tutarlı, istikrarlı ve açık bir anlayış geliştirmelerine yardımcı olur. Komplo inancını artıran faktörler arasında şunlar vardır:
• Daha sıradan veya küçük ölçekli açıklamaların yetersiz göründüğü büyük ölçekli olayları içeren durumlar
• İnsanların belirsizlik konusunda sıkıntı yaşadığı durumlar
İnsanlar farklı bilgilerle karşılaştığında, noktaları birleştiren açıklamalara bakmak doğaldır. Komplo teorileri bu bağlantıyı sağlayan açıklamalar sunar. Ayrıca altta yatan nedenlerin kamuoyu tarafından gizlenmesini önermektedirler. Kafa karıştırıcı şeyler olduğunda, bazı kişiler, bunun dış kuvvetler tarafından kasıtlı olarak aldatıldıklarını varsayabilirler.
Komplo inançları ile eğitim düzeyleri arasında da bir bağlantı vardır. Düşük eğitim durumu, daha yüksek komplo inancı düzeyleriyle ilişkilendirilme eğilimindedir. Daha düşük analitik yeteneklere sahip olmak ve belirsizliğe daha az tolerans göstermek de bir rol oynamaktadır. Sonuç olarak, insanlar kafa karıştırıcı veya korkutucu görünen olaylara ilişkin açıklamalar sağlamak için komplo teorilerine yönelirler.
Önyargı da komplo inanç gelişiminde rol oynayabilir. İnsanlar doğal olarak mevcut inançlarını doğrulayan bilgileri arama eğilimindedir. Dolayısıyla, zaten doğru olduğunu düşündükleri bir şeyi destekleyen bir teori ile karşılaştıklarında, bilgilerin de doğru olduğuna inanma olasılıkları daha yüksektir.
Varoluşçu Sebepler
İnsanların komplo teorilerini daha güvenli ve daha kontrol altında hissetmenin bir yolu olarak kullandıklarına dair kanıtlar da vardır. İnsanlar kendilerini bir şekilde tehdit altında hissettiklerinde, tehlike kaynaklarını tespit etmek endişe ile başa çıkmanın bir yolu olabilir. Yapılan bir araştırmada sonuçlar şu şekildedir:
• Bir çalışma, psikolojik ve sosyopolitik olarak güçsüz hisseden insanların komplo teorilerine inanma olasılıklarının daha yüksek olduğunu bulmuştur.
• Bir başka çalışmada, insanların endişe yaşadıkları zaman komplolara inanma olasılıklarının daha yüksek olduğu bulunmuştur.
Araştırmacılar bu varoluşsal motivasyonları anlasa da, bu teorilere inanmanın aslında insanların bu kontrolü ve özerkliği hissetme ihtiyacını karşılamasına yardımcı olduğuna dair çok az kanıt vardır. Aslında, bu teorilere inanarak, insanların aslında kontrol duygularını potansiyel olarak artıracak (oylama veya siyasi faaliyetlere katılma gibi) eylemlere girme olasılığı daha düşük olabilir. İnsanlar komplo teorilerine dünyayı anlamlandırmanın ve kendi kaderlerini daha fazla kontrol altında hissetmenin bir yolu olarak çekilebilirken, uzun vadeli etkiler insanları daha önce hiç olmadığı kadar güçsüz hissetmelerine neden olabilir.
Sosyal Nedenler
İnsanlar sosyal nedenlerden dolayı komploya inanmaya motive edilebilirler. Bazı araştırmacılar, dış grupları muhalefet olarak gösteren komplolara inanarak, insanların kendileri ve kendi sosyal grupları hakkında daha iyi hissedebildiklerini varsaymaktadırlar. Komploya inananlar hikayenin “kahramanı” olduklarını düşünürken, onlara karşı komplo kurmuş olanlar “düşman” dır. İnsanlar komplolara şu sebeplerden dolayı inanırlar:
• Siyasi bir meselenin “kaybetme” tarafındalarsa
• Gelir veya etnik kökene bağlı olarak daha düşük sosyal statüye sahiplerse
• Sosyal dışlayıcılık yaşadılarsa
• Güçlü olarak algıladıkları “düşman” gruplarına karşı önyargılılarsa
Bu bulgular komplo inançlarının bir çeşit savunma mekanizması olarak ortaya çıkabileceğini düşündürmektedir. İnsanlar dezavantajlı hissettiklerinde, kendi öz algılarını artırmanın yollarını bulmaya motive olurlar. Başkalarını onları kötü niyetli parsellere bağlayarak suçlamak, suçlanacak bir günah keçisi sağlar, böylece komplo inançlarının kendilerini nasıl gördüklerini geliştirir.
Komplolara olan inanç aynı zamanda kolektif narsisizm olarak adlandırılan faköre dayanır. Bu, kişinin kendi sosyal grubunun diğer insanlar tarafından daha iyi, ancak daha az takdir edildiği inancından kaynaklanmaktadır. Kendilerinin veya sosyal gruplarının mağdur olduklarını düşünen insanların devlet kurumlarına ve komplolara inanma olasılıkları daha düşüktür.
İnsanların bu fikirlerle karşılaşma ve paylaşma biçimleri de not edilmelidir. Güvenilmeyen rastgele bir kaynakla paylaşılan bir hikayeyi inanmamak gayet doğaldır. Fakat aynı hikaye kişinin sosyal ağdaki birden fazla kişi tarafından onaylanmışsa, hikaye daha az saçma bir komplo halini alır ve daha güvenilir ve gerçekçi görünmeye başlar. Bu tür öyküleri, sosyal ağlarda içinde paylaşmak, bu komplocu düşünce tarzına sahip olanlar için sosyal güven verir.
Komplo Teorilerinde İnanmanın Etkileri
Araştırmacılar insanların neden komplolara inandıkları konusunda iyi teorilere sahip olsa da, bu inançların nihai etkilerinin ne olduğu daha az açıktır. Araştırmacıların buldukları şey, bu inançların, anlama, kontrol etme ve sosyal olarak bağlı hissetme arzusuyla motive olmasına rağmen, bunların insanların inançlarından elde ettiği etkiler değildir. Bu ihtiyaçları karşılamak yerine komplolara inanmak karışıklık, tecrit, haklarından mahrum bırakma ve yalnızlık duygularını güçlendiriyor gibi görünmektedir. Bu yıkıcı bir döngüdür ve olumsuz duygular komplolara olan inanca katkıda bulunur,
Komplo teorilerine inanmak insanların hükümetlerine, liderlerine ve kurumlarına olan güvenini yıpratan bir durumdur. Bilim ve araştırmanın kendisine olan güveni de azaltır. Bu güvensizlik insanların sosyal dünyalarına katılmalarını engelleyebilir. İnsanların kendilerini topluma değerli katkılar olarak görmelerini durdurmalarına da neden olabilir. Komplo inançları, insanların sosyal yabancılaşma ve siyasal haklarından mahrum olma duygularıyla başa çıkmalarına yardımcı olmak yerine, daha da güçsüzleştirmeye yol açan bir güvensizlik döngüsü yaratmaktadır.
Komplo Teorilerin Riskleri
Doğru olmayan şeylere inanmak, bireysel davranışı etkileyen ve sonuçta bir bütün olarak toplum üzerinde dalgalanma etkisi olan gerçek etkilere sahip olabilen bir takım tehlikelere neden olur. ABD’deki Kızamık salgınlarında yeniden canlanma, büyük ölçüde bazı bireylerin aşılamayı reddetmesine bağlanmıştır. Ve bu aşıların otizme ve diğer sağlık sorunlarına neden olduğu komplocu inancından kaynaklanmaktadır. Tehlikeli yanlış inançları ele almamak, halk sağlığı ve hatta siyasi süreç için potansiyel bir tehlike oluşturur. Hatalı inançlar, insanların aşı olmamasına, oy vermemesine veya bazı nadir durumlarda tehlikeli veya şiddet içeren davranışlarda bulunmasına neden olabilir.
Komplo Teorisi İnançlarının Üstesinden Nasıl Gelinir?
Dezenformasyon çağında komplo inançlarını çürütmenin yollarını bulmak her zamankinden daha önemli gibi görünmektedir. Sosyal platformlar, komploları seyreden ve kâr edenlere çöktüğünü iddia etmektedirler, ancak bu görüşleri kök saldıktan sonra değiştirmek gerçekten mümkün müdür tartışmalı bir konudur. Bir komplo teorisi hakkında birinin fikrini değiştirmeye çalışırken hatırlanması gereken bazı faktörler vardır. Bu faktörler şunlardır:
Bir İnanca Karşı Çıkmak Direnişe Neden Olabilir
Komplo teorilerini çürütmeye çalışırken karşılaşılan bir sorun, bu inançlara sahip olan kişilerin de bu faaliyetleri örtüşen grupların olduğundan şüphelenme eğilimindedir. Yanlış inançlardan mahrum bırakmaya çalışanlar, daha sonra basitçe komplonun aktörleri olarak görülürler.Komplo teorilerini, özellikle de daha saçma olanları alay etmek cazip gelse de, bu genellikle inananların topuklarını kazmalarına ve inançlarına olan bağlılıklarını derinleştirmelerine neden olur.
Kontrolde Hissetmek Düşünceli Düşünceyi Azaltır
Eğitim geçmişi ve kişilik gibi komplocu inançlara katkıda bulunan birçok faktör kolay veya hızlı bir şekilde değişmez. Ancak araştırmacılar etkili olan bir inanç bulmuşlardır, bu inananları hedeflerine ulaşmaya teşvik etmektedir. İnsanlar hedeflerin peşine düşmek için iki yaklaşımdan birini kullanma eğilimindedir. Bu yaklaşımlar şunlardır:
• Tanıtım odaklı olanlar: Bular geleceklerini şekillendirecek güce ve kontrole sahip olduklarına inanırlar.
• Önleme odaklı olanlar: Bunlar insanların hedeflerine ulaşmaya ziyade ne korumaya odaklanmaları gerektiğine inanırlar.
Peki, bunun komplo inançlarıyla ne ilgisi vardır? Araştırmacılar, terfi odaklı kişilerin daha şüpheci ve komplo satın alma olasılıklarının daha düşük olduğunu keşfetmişlerdir. Geleceğin kendi eylemlerine bağlı olduğuna inanan insanlar çok fazla kişisel ajans ve kontrole sahiptir. İnsanları gizli planlara ve hain planlara inanma olasılığını azaltan ise özerklik duygusudur. Araştırmacıların burada keşfettiği şey, insanlara daha promosyon odaklı bir zihniyet yönünde bir dürtü vermenin komplolara olan inancı azaltabileceğidir. Pratik açıdan, insanların daha fazla kontrol sahibi hissetmelerine yardımcı olan mesajları teşvik etmek, komplocu düşünmeyi en aza indirebilir.
Komplo Teorileri ile İlgili Yapılan Bir Araştırma Çalışması
Araştırmacılar, çalışma katılımcılarının hedeflerine ve onlara ulaşmak için neler yapabileceklerine odaklanmalarına yardımcı olan isteklerini yazmışlardır. Bu basit etkinlik insanları daha promosyon odaklı bir zihniyet almaya teşvik eder ve komplo inancını azaltır. Araştırmacılar laboratuvarda komplocu düşünmeyi azaltabilmiş olsa da, bu gerçek dünyada ne kadar uygulanabilir? Tartışmalıdır. İşyeri ortamlarında, yöneticiler bu stratejiyi, bir ofis problemi söz konusu olduğu zaman ofis dedikodularını ve kişiler arası sürtünmeyi en aza indirmeye yardımcı olabilir. Çalışanların hedeflerine odaklanan düzenli tartışmalar ve bu hedeflere ulaşmak için stratejiler, çalışanların kendilerini daha kontrol altında hissetmelerini ve kurumsal kaprislere daha az maruz kalmalarını sağlayabilir.
Halk sağlığı açısından, kuruluşlar, insanların kendi sağlıklarının kontrolünü ele geçirmek için yapabilecekleri gerçekçi şeylere odaklanan mesajları teşvik ederek başlayabilirler. Bu tür eyleme yönelik zihniyet oluşturmak, sağlıkla ilgili komplolara olan inancı caydırmaya yardımcı olabilir ve sağlık kuruluşları ile sağlık tüketicileri arasında daha fazla güven inşa edebilir.
Komplocu bir düşünme tarzı, sorunlu ve tehlikeli olabilir .Ancak bu, kurumların, pazarlamanın ve medya mesajlarının şüpheciliğinin garanti edilmediği anlamına gelmez. Sonuçta, tüm komplolar yanlış değildir (Tuskegee deneyleri ve Iran-Contra sadece birkaç örnektir).
Ortaya atılan komplo teorisi ile ilgili çeşitli kaynaklardan bilgi almak, arştırmak, yanlış komplo teorileri ve kişisel güvenliğe gerçek tehditlere ayırt edebilmek için önemlidir. Komplo inançlarıyla alay etmek çoğu kişiye azip gelse de, bu tür inançların aslında oldukça yaygın olduğu unutulmamalıdır. İnsanların güç dengesizliklerinin ve liderliğe duyulan güvensizliğin gerçek etkilerini hissettikleri bir dünyada komplo teorileri doğal olarak gelişecektir, bu da bu tür düşünceyi caydırmak her zaman kolay değildir.
Kaynakça:
https://www.psychologytoday.com/intl/blog/talking-apes/201801/why-do-people-believe-in-conspiracy-theories
https://www.verywellmind.com/why-people-believe-in-conspiracy-theories-4690335
https://nymag.com/intelligencer/2020/02/why-do-people-believe-in-conspiracy-theories.html
Yazar: Özlem Güvenç Ağaoğlu