Jeoloji’nin temel kavramları arasındaki “litifikasyon”, erozyonun ürünü olan yumuşak tortulların yeniden sert kaya haline gelmesini tanımlar. Bu “kayalaşma”, kum, çamur, silt ve kil gibi tortuların iyice çökmeleri ve yeni çökeltilerin altına gömülüp sıkışmalarıyla başlar. Yeni çökeltiler, su veya hava dolu gözenekleri olan gevşek malzemelerdir. Litifikasyonla bu gözenekler azalır ve boşluklar katı mineral malzeme ile dolar.
Erozyon, Kitle Yitimi Ve Aşınma
Erozyon, hem kayaların hava ve çeşitli çevre (örneğin tarım, ormansızlaşma, vb.) koşullarıyla parçalanması, hem de bu parçaların taşınması süreçlerini içerir. Genel bir kural olarak, eğer kayalar mekanik veya kimyasal yollarla parçalanmışsa ve parçalar su, rüzgar veya buzla harekete geçirilmişse, erozyon gerçekleşmiştir. Erozyon, kayaların, kumların, toz ve regolitin yer çekimi etkisiyle hareketinin söz konusu olduğu “kitle yitimi”nden farklıdır.
Kitle yitiminin örnekleri arasında, toprak kayması, kaya düşmesi, çökme ve toprak sünmesi sayılabilir. Erozyon, kitle yitimi ve hava koşullarıyla aşınma ayrı eylemler olarak sınıflandırılsalar da, birbirleriyle örtüşen ve genellikle birlikte hareket eden süreçlerdir. Kimyasal süreçlere “korozyon” veya kimyasal erozyon denilirken, fiziksel süreçler “korazyon” veya mekanik erozyon olarak adlandırılmaktadır. Birçok erozyon örneği hem korazyonu hem de korozyonu içerir.
Sıkıştırma ve Çimentolanma
Litifikasyonda, ana süreçler, sıkıştırma (kompaksiyon) ve çimentolanma (semantasyon) olarak adlandırılır. Sıkıştırma, tortu taneciklerinin birbirleriyle temas ettiği noktalarda, gözenek boşluklarındaki suyun kurutma (desikasyon) veya basınç solüsyonuyla uzaklaştırılmasıyla, tortu partiküllerinin daha sıkı bir biçimde paketlenip, daha küçük bir hacme sığdırılmasıdır. Çimentolanma, gözenek boşluklarının, sediment tanelerinin gözeneklerde artmasını sağlayan, solüsyondaki katı minerallerle (genellikle kalsit veya kuvarsla) doldurulmasıdır.
Litifikasyonun tamamlanmış olması için bütün gözenek boşluklarının tamamen ortadan kalkmasına gerek yoktur. Tüm litifikasyon süreçleri, tortullar sert bir katı haline geldikten sonra da, kayayı modifiye etmeye devam edebilir. Kayalaşma, bütünüyle, diyajenezin erken evresinde gerçekleşir. Ancak, her türlü tortul kayaçlar, yeraltında kaldıkları süre boyunca değişikliklere tabidir. Akışkanlar bunlara nüfuz edebilir ve kimyalarını değiştirebilirler.
![Litifikasyon (Kayalaşma) Nedir? Nasıl Oluşur?]()
Diyajenez Süreci
Düşük sıcaklıklar ve orta düzeydeki basınçlar bazı mineralleri diğer minerallere dönüştürebilirler. Kayaları deforme etmeyen bu sürece, aralarında çok iyi tanımlanmış bir sınır olmamasına rağmen, “metamorfizma”nın aksine “diyajenez” denilmektedir. En önemli diyajenez türleri kireçtaşlarında dolomit mineralleşmesinin oluşumu, petrolün ve yüksek dereceli kömürün oluşumu ve birçok türde cevher kütlesinin oluşumunu içerir. Endüstriyel açıdan çok önemli olan zeolit mineralleri de diyajenetik süreçlerle oluşurlar.
İndürasyon, Konsolidasyon Ve Petrifaksiyon
Litifikasyonla örtüşen diğer sözcükler, indürasyon, konsolidasyon ve petrifaksiyondur. İndürasyon terimi, kayaları sertleştiren her işlemi kapsar, ancak zaten taşlaşmış malzemelere de uzanmaktadır. Konsolidasyon, magma ve lavın katılaşması için de geçerli olan daha genel bir terimdir. Petrifaksiyon, bugün, daha çok fosillerin oluşumunda, organik maddelerin minerallerle yer değiştirmesini belirtmektedir; ancak taşlaşma anlamını içerdiğinden, geçmişte litifikasyon yerine de kullanılmıştır.
Kaynakça:
– Carlos Plummer, Diane Carlson, Lisa Hammersley, “Physical Geology”, McGraw-Hill.
– Charles Fletcher, “Physical Geology: The Science of Earth”, John Wiley & Sons.
Yazar: Oben Güney Saraçoğlu