Protista Alemi Terimler Sözlüğü, Açıklama ve Örnekleri

Krallık Protista ökaryotik protistler oluştumaktadır. Bu çok çeşitli krallığın üyeleri tipik olarak tek hücreli ve yapı olarak diğer ökaryotlardan daha az karmaşıktır. Yüzeysel anlamda, bu organizmalar diğer ökaryot gruplarına hayvanlar, bitkiler ve mantarlara olan benzerliklerine dayanarak tanımlanmaktadırlar. Protistler pek çok benzerlik paylaşmamaktadırlar, ancak diğer krallıkların hiçbirine uymadıkları için birlikte gruplandırılmaktadırlar. Bu gruplandırma aşağıdaki gibidir:
• Fotosentez yapabilenler
• Diğer protistlerle karşılıklı ilişkiler içinde yaşayabilenler
• Tek hücreli olanlar
• Çok hücreli veya koloniler oluşturanlar
• Mikroskobik olanlar
• Dev yosun olanlar
• Biyolüminesan olanlar
• Bitkilerde ve hayvanlarda meydana gelen hastalıklardan sorumlu olanlar
Bununla birlikte koruyucular sucul ortamlarda, nemli arazi habitatlarında ve hatta diğer ökaryotların içinde yaşamaktadırlar.

Protista Karakteristikleri

Protistler, Ökarya Alan adı altında ikamet etmektedirler ve bu nedenle ökaryot olarak sınıflandırılmaktadır. Ökaryotik organizmalar, bir zarla çevrili bir çekirdeğe sahip olmalarından dolayı prokaryotlardan ayırt edilmektedirler. Bir çekirdeğe ek olarak, protistlerin sitoplazmalarında ek organelleri bulunmaktadır. Endoplazmik retikulum ve Golgi kompleksleri sentezi için önemli olan proteinlerin ve ekzositoz hücre molekülleridir. Ayrıca birçok protist, yutulan organik materyalin sindirimine yardımcı olan lizozomlara sahiptir. Bazı organeller bazı protist hücrelerde bulunmaktadır, bazılarında ise bulunmamaktadır. Ortak özellikleri olan protistler hayvan hücrelerinde ayrıca hücre için enerji sağlayan mitokondri bulunmaktadır. Bitki hücrelerine benzer protistlerin bir hücre duvarı ve kloroplastları vardır. Kloroplastlar bu hücrelerde fotosentezi mümkün kılmaktadır.

Beslenme Edinimi

Protistler, beslenme elde etmek için farklı yöntemler sergilemektedirler. Bazıları fotosentetik ototroflardır, yani kendiliğinden beslenirler ve beslenme için karbonhidrat üretmek için güneş ışığını kullanmaktadır. Diğer protistler, diğer organizmaları besleyerek beslenme alan heterotroflardır. Bu, parçacıkların dâhili olarak yutulduğu ve sindirildiği süreç olan fagositoz ile gerçekleşmektedir. Yine de, diğer protistler, ağırlıklı olarak besinleri ortamlarından emerek besin almaktadırlar. Bazı protistler, hem fotosentetik hem de heterotrofik besin kazanımı formları sergileyebilmektedirler.

Hareket

Bazı protistler hareketsizken, diğerleri farklı yöntemlerle hareket göstermektedir. Bazı protistlerde flagella veya silia bulunmaktadır. Bu organeller, nemli ortamları boyunca protistleri itmek için hareket eden özel mikrotübül gruplarından oluşan çıkıntılardır. Diğer protistler, psödopodi olarak bilinen sitoplazmalarının geçici uzantılarını kullanarak hareket etmektedir. Bu uzantılar ayrıca, protistin besledikleri diğer organizmaları yakalamasına izin vermek açısından da değerlidir.

Üreme

Protistlerde görülen en yaygın üreme yöntemi eşeysiz üremedir. Cinsel üreme mümkündür, ancak tipik olarak sadece stres zamanlarında gerçekleşmektedir. Bazı protistler, eşeysiz olarak ikili fisyon veya çoklu fisyon ile diğerleri ise, tomurcuklanarak veya spor oluşumu yoluyla eşeysiz olarak çoğalmaktadırlar. Cinsel üremede gametler mayoz tarafından üretilmektedir ve yeni bireyler üretmek için gübrelemede birleşmektedir. Algler gibi diğer protistler, yaşam döngülerinde haploid ve diploid aşamalar arasında değiştikleri bir kuşak nesil değişimi sergilemektedir.

Fotosentetik Koruyucular

Protistler, beslenme edinimi, hareketlilik ve üreme gibi bir dizi farklı kategorideki benzerliklere göre gruplandırılmaktadır. Protistlerin örnekleri arasında algler, amipler, öglena, plazmodyum ve balçık kalıpları bulunmaktadır. Fotosentez yapabilen koruyucular arasında ise çeşitli alg, diatom, dinoflagellat ve öglena bulunmaktadır. Bu organizmalar genellikle tek hücreli olmakla birlikte koloniler oluşturmaktadır. Ayrıca fotosentez için ışık enerjisini emen bir pigment olan klorofil içermektedirler. Fotosentetik protistler, bitki benzeri protistler olarak kabul edilmektedir. Dinoflagellatlar veya yangın algleri olarak bilinen protistler, deniz ve tatlı su ortamlarında yaşayan planktonlardır. Bazen zararlı yosun blumları üreten hızla üremektedirler ve bazı dinogflagellatlar da biyolüminesandır.
Diyatomlar, fitoplankton olarak bilinen en yaygın tek hücreli alg türleri arasındadır. Silikon bir kabuk içine yerleştirilmişlerdir, deniz ve tatlı su ortamlarında bol miktarda bulunmaktadırlar. Fotosentetik öglena, kloroplast içerdikleri için bitki hücrelerine benzemektedirler. Kloroplastların yeşil alglerle endosimiyotik ilişkilerin bir sonucu olarak elde edildiği düşünülmektedir.

Heterotrofik Koruyucular

Heterotrofik protistler organik bileşikler alarak besin almalıdır. Bu protistler bakteri, çürüyen organik maddeler ve diğer protistler ile beslenmektedirler. Heterotrofik protistler, hareket türlerine veya hareketsizliklerine göre kategorize edilmektedir. Heterotrofik protistlerin örnekleri arasında amipler, paramecia, sporozoanlar, su kalıpları ve balçık kalıpları bulunmaktadır.

Psödopodi ile Hareket

Amipler psödopodi kullanarak hareket eden protistlerin örnekleridir. Sitoplazmanın bu geçici uzantıları, organizmanın, fagositoz veya hücre yeme olarak bilinen bir tür endositoz yoluyla organik materyali yakalamasına ve yutmasına izin vermektedir. Amipler amorftur ve şekillerini değiştirerek hareket etmektedirler. Ayrıca sucul ve nemli ortamlarda bulunurlar ve bazı türler parazitiktir.

Flagella veya Kirpikler ile Heterotrofik Koruyucular

Tripanozomlar, flagella ile hareket eden hetektrofik protistlerin örnekleridir. Bu uzun, kırbaç benzeri uzantılar ileri geri hareket kabiliyeti sağlamaktadır. Tripanozomlar hayvanları ve insanları enfekte edebilen parazitlerdir. Bazı türler, sinek ısırmak suretiyle insanlara bulaşan Afrika uyku hastalığına neden olmaktadır. Paramecia, kirpikler ile hareket eden protistlerin örnekleridir. Kirpikler, vücuttan uzanan ve süpürme hareketinde hareket eden kısa, iplik benzeri çıkıntılardır. Bu hareket organizmanın hareket etmesine ve ayrıca yiyecekleri (bakteri, algler vb.) Parameciumun ağzına doğru çekmesine izin vermektedir. Bazı paramecia, yeşil algler veya bazı bakterilerle karşılıklı simbiyotik ilişkilerde yaşamaktadırlar.

Sınırlı Harekete Sahip Heterotrofik Koruyucular

Balçık kalıplar ve su kalıpları, sınırlı hareket gösteren protistlerin örnekleridir. Bu protistler, organik maddeyi ayrıştırdıkları ve besinleri çevreye geri dönüştürdükleri için mantarlara benzemektedirler. Çürüyen yapraklar veya ahşap arasında nemli topraklarda yaşamaktadırlar. Plazmodiyal ve hücresel balçık kalıpları olmak üzere iki tür balçık kalıp vardır. Bir plazmodiyal balçık küf, birkaç tek tek hücrenin füzyonu ile oluşturulan muazzam bir hücre olarak bulunmaktadır. Birçok çekirdeğe sahip bu dev sitoplazma bloğu, amip benzeri bir şekilde yavaşça hareket eden balçık gibidir. Zorlu koşullar altında, plazmodiyal çamur kalıpları spor içeren sporangia adı verilen üreme sapları üretmektedir. Çevreye bırakıldığında, bu sporlar daha fazla plazmodiyal sümük küf üreterek çimlenebilmektedir. Hücresel balçık kalıpları yaşam döngülerinin çoğunu tek hücreli organizmalar olarak geçirmektedir ve amip benzeri hareket edebilmektedirler. Stresli koşullar altında, bu hücreler birleşerek bir sümüklüğe benzeyen büyük bir bireysel hücre grubu oluşturmaktadırlar. Hücreler, spor üreten bir üreme sapı veya meyve veren gövde oluşturmaktadırlar. Su kalıpları sucul ve nemli karasal ortamlarda yaşamaktadırlar. Çürüyen maddelerle beslenirler ve bazıları bitkilerden, hayvanlardan, alglerden ve mantarlardan yaşayan parazitlerdir. Oomycota filum türleri, mantarlara benzer ipliksi veya iplik benzeri bir büyüme sergilemektedirler. Bununla birlikte, mantarlardan farklı olarak, oomycetes, kitin değil selülozdan oluşan bir hücre duvarına sahiptir. Hem cinsel hem de eşeysiz olarak üreyebilmektedirler.

Hareketsiz Heterotrofik Protistler

Sporozoanlar, hareket için kullanılan yapılara sahip olmayan protistlerin örnekleridir. Bu protistler, konakçılarından beslenen ve sporların oluşumu ile çoğalan parazitlerdir. Sporozoanlar, yaşam döngülerinde cinsel ve eşeysiz evreler arasında dönüşümlü olarak bir tür kuşak değişimi sergilerler. Sporozoanlar insana böcek veya diğer hayvan vektörleri yoluyla bulaşır. Toksoplazma sporozoon neden olduğu bir hastalıktır Toxoplasma gondii edilebilir hayvanlar tarafından, kontamine yiyecek veya su yoluyla insanlara bulaşmaktadır. Şiddetli toksoplazmozda, T. gondii gözlere veya beyin gibi diğer organlara zarar vermektedir. Bununla birlikte Toksoplazmoz tipik olarak sağlıklı bağışıklık sistemi olan kişilerde gelişmemektedir.
Plasmodium olarak bilinen bir diğer sporozoon, insanlarda sıtmaya neden olmaktadır. Bu protistler, memelilere böcek ısırıkları ile genellikle sivrisinekler tarafından ve kırmızı kan hücrelerine bulaşmaktadır. Plazmodyum, yaşam döngülerinin merozoit aşamasında, enfekte kan hücrelerinde çoğalmaktadır ve bu da yırtılmalarına neden olmaktadır. ayrıca serbest bırakıldığında, merozoitler diğer kırmızı kan hücrelerine bulaşabilmektedir.

Protist Terimler Sözlüğü

Algler (tekil algler): Bu terim yosun, çoğu zaman birbiri ile pek ilişkili olmayan çok büyük ve farklı bir fotosentetik organizma kümesi için gayriresmi bir terimdir, bu sebepten polifirik olarak kabul edilmektedir. Bu grupta yer alan organizmalar, diatomlar ve Chlorella dahil tek hücreli mikroalg cinsidir, dev yosun ve 160 feet uzunluğa kadar büyüyebilen büyük bir kahverengi alg gibi çok hücreli formlarda bulunmaktadır. Çoğu ototrofik ve suculdur, hepsi kara bitkilerinde bulunan bileşenler olan ksilem, stoma ve floem dahil olmak üzere pek çok farklı doku ve hücre tipinden yoksundurlar. Yosunlar en karmaşık ve en büyük alg türüdür ve en karmaşık tatlı su yosunu türü Charophyta adı verilen yeşil alglerin bir bölümüdür. Bu grupta yer alan organizmalar, diatomlar ve Chlorella dahil tek hücreli mikroalg cinsidir, dev yosun ve 160 feet uzunluğa kadar büyüyebilen büyük bir kahverengi alg gibi çok hücreli formlarda bulunmaktadır. Çoğu ototrofik ve suculdur, hepsi kara bitkilerinde bulunan bileşenler olan ksilem, stoma ve floem dahil olmak üzere pek çok farklı doku ve hücre tipinden yoksundurlar. Yosunlar en karmaşık ve en büyük alg türüdür ve en karmaşık tatlı su yosunu türü Charophyta adı verilen yeşil alglerin bir bölümüdür.
Amoeboid: Bu terim, çoğunlukla psödododları geri çekerek ve uzatarak şeklini değiştirebilen bir organizmayı ifade eden amip kelimesinin bir sürümüdür. Amipler tek bir taksonomik grup değildir, bunun yerine ökaryotik organizmaların her ana soyunda bulunmaktadırlar. Mikrobiyologlar sıklıkla amoeboid ve amipler terimlerini birbirlerinin yerine kullanılmaktadır ve bir tür bağırsak paraziti de dahil olmak üzere iyi bilinen birçok türü içermektedirler.
Kirpikli: Kirpikliler, ökaryotik flagella ile yapısal olarak aynı olan, kirpik adı verilen saç benzeri organellere sahip protozoanlardır, ancak bunlar genellikle daha kısadır ve çok daha büyük miktarlardadır. Ayrıca flagella’dan biraz farklı olan dalgalı bir yapıya sahiptirler. Kirpikler bu grubun tüm üyelerinde görülmektedir ve beslenme, emekleme, bağlanma ve hatta sansasyon için kullanılabilmektedir. Kirpikler ile organizma yiyecek kapabilir, dolaşabilir ve çok daha fazlasını yapabilmektedirler. Günümüzde 5.500’den fazla tür vardır, bunlar hem tuzlu suda hem de tatlı su okyanuslarında ve göllerinde bulunmaktadırlar. Ayrıca siliatlar protozoaların en uzmanlarıdır ve belirli işlemleri gerçekleştiren birçok farklı organelleri bulunmaktadır.
Flagellate: Bu terim, hücrenin yüzeyindeki bazal bir gövdeden görünen, hareketli, çok uzun, kırbaç benzeri bir aparat olan flagellum olan organizmalara ilişkindir. Ekler bir lokomotor organel görevi görmektedir ve ökaryotik hücrelerde, flagella, merkezi bir çift etrafına yerleştirilmiş dokuz ayrı mikrotübül çifti içermektedir. Bakterilerde, telleri sıkıca sarılmaktadır ve flagellin olarak adlandırılmaktadır. Bu kelime, kırbaç anlamına gelen Latince flagellum kelimesinden gelmektedir. Flagella, yapısından ziyade işlevleri ile tanımlanan organellerdir ve flagellumun ana rolü harekettir. Bununla birlikte, genellikle bir duyusal organel olarak kullanılmaktadır, hatta hücre dışındaki sıcaklıklara ve kimyasallara karşı hassastır.
Kelp: Kelp, Laminariales siparişinin bir parçası olan büyük kahverengi alg yosunlarıdır. Yaklaşık 30 farklı tür vardır ve hepsi su altı ormanları olarak bilinen bölgelerde sığ okyanuslarda yetişmektedir. Bazıları, yosunların yaklaşık beş ila yirmi üç milyon yıl olduğu düşünülmektedir. Kelp, suyun sıcaklığı 42 ila 57 derece Fahrenheit arasındaysa, besin bakımından zengin suya ihtiyaç duymaktadırlar. Günde 1,5 aya kadar büyüyen, yüksek büyüme hızlarıyla bilinmektedir ve 260 feet uzunluğa kadar ulaşabilmektedirler.
Protozoa (tekil: protozoan): Protozoa, tek hücreli ökaryotlardır ve parazitik veya serbest yaşamaktadırlar. Bu, diğer mikroorganizmaların yanı sıra organik dokular ve enkaz içeren organik madde ile beslendiği anlamına gelmektedir. Protozoa, tarihsel olarak yırtıcı ve motilite içeren, hayvan benzeri davranışları nedeniyle tek hücreli hayvanlar olarak bilinmektedir. Ayrıca birçok alglerde ve bitkilerde bulunanlar gibi hücre duvarlarından da yoksundurlar. Protozoanın hayvanlarla gruplandırılmasının geleneksel uygulaması artık yoktur, ancak terim hala bazen heterotrofi ile beslenen ve bağımsız hareket eden tek hücreli organizmaları gevşek bir şekilde tanımlamanın bir yolu olarak kullanılmaktadır.
Sümük Kalıbı: Sümük kalıbı, tek hücreli olarak serbestçe yaşayan, ancak çok hücreli üreme yapıları oluşturmak için bir araya toplanan çok sayıda ilişkisiz ökaryotik organizmanın tanımlanmasında kullanılan gayri resmi bir isimdir. Eskiden mantarlar olarak sınıflandırılan balçık küf artık bu krallığın bir parçası olarak kabul edilmemektedir. Gerçek çekirdekler içeren ve hem mantarlara hem de protozoa protezlerine benzeyen yaklaşık 500 ilkel organizma türü bulunmaktadır.
Sporozoa (tekil: sporozoan): Sporozoa, genellikle çeşitli konakçılarda hem cinsel hem de aseksüel nesiller içeren, karmaşık bir yaşam döngüsüne sahip, hareketli olmayan, kesinlikle parazitik bir protozoan sınıfıdır. Sınıf aynı zamanda babesias ve parazitleri içeren önemli patojenleri içermektedir. Sporozoalar parazitik, spor oluşturan protozoandır ve birçok farklı tür içermektedir. Bu türlerden biri sıtmaya neden olan organizma olan plasmodia olarak bilinmektedir. Olgun formlar, bazı lokomotif yetenekleri veren dış organlara sahip değildir ve en yaygın, iyi bilinen formlardan bazıları arasında Toxoplasma, Microsporidia, Plasmodium, Isospora ve Cryptosporidium bulunmaktadır.
Su Kalıbı: Omiketler olarak bilinen bir gruba ait olan su kalıpları, dallanmış lifleri sayesinde diğer mantarlara benzemektedir ve spor oluşturmaktadırlar. Bununla birlikte, su kalıpları, diğer mantarların kitinin olmasına rağmen, duvarlarında selüloza sahiptir. Oomycetes, flagella taşıyan zosporları içeren karmaşık bir üreme döngüsüne sahiptir. Bazı su kalıpları aslında balığın parazitleridir, diğerleri ise patates, üzüm ve hatta tütün gibi bitkilerde hastalığa neden olmaktadır. Su kalıpları mikroskobiktir ve hem cinsel hem de aseksüel olarak üremektedirler. Yüksek nemli koşullar ve sürekli akan su altında büyümektedirler, doğada minik ve emicidirler. Ayrıca tüp benzeri bir bitkisel yapı olan miselden oluşan bir thallusa veya vücuda sahiptirler.

Protez Örnekleri

Yosun
1757 yılında keşfedilen Amip proteini, bu mikropun türlerinde yaygın olarak bulunmaktadır. 220 ila 740 mikrometre büyüklüğünde olabilmekte ve bir veya daha fazla çekirdeğin varlığı ile karakterize edilen bir vücut yapısına sahiptir. Aseksüel üremeye sitokinez şeklinde katılmaktadırlar.
Euglena
Tek hücreli bir mikrop olan Euglena, 1.000’den fazla türe sahiptir. Hem heterotrofi hem de ototrofi sergilemektedirler ve ikincisi fotosentez yoluyla şeker üretmektedirler. Hammadde bu işlemde kullanılmaktadır, karotenoid pigmentleri ve klorofil a ve c’yi içermektedir.
Diyatom
Diyatom, çeşitli alg gruplarından birini oluşturan fitoplanktondur. Çoğu doğada tek hücrelidir, hücre duvarlarına frustule denmektedir ve hidratlanmış silikon dioksitten oluşmaktadır. Bu sıkıntılara gelince çok fazla çeşitlilik vardır, göller ve nehirler gibi tatlı su kütlelerinde ve ayrıca okyanuslarda diatomlar bulunmaktadır. Diatomlar 100,000’den fazla türü ve 200 cinsi bulunmaktadır. Su kalitesini inceleme ihtiyacı gerektiğinde faydalıdırlar ve çoğu tropikal bölgelerde bulunan türleri numaralandırır. Ayrıca üreme ikili bölünme ile oluşmaktadır.
Paramecium
Paramecium tek hücreli mikroorganizmalardır ve kirpikler adı verilen bir lokomotif organına sahiptir. Vücutları 50 ila 350 mikrometre arasında değişmektedir ve osmoregülasyon için kontraktil vakuoller kullanılmaktadır. Bu organizmanın vücudun yanında bulunan bir ağız oluğu vardır ve o ağızdan geçen süpürme hareketi ile yiyecekleri almaktadır. Diyetleri bakteri, maya ile alglerden oluşmaktadır ve türlerden birkaçı okyanuslarda bulunsa da, tatlı su bölgelerinde yaygın olarak bulunmaktadır. Paramecium aurelia ve bakteriyel endosymbionts arasında simbiyotik bir ilişki vardır.

Kaynakça:
palomar.edu
sciencing.com
toppr.com
libretexts.org

Yazar: Özlem Güvenç Ağaoğlu