Akıl hastalığı, bireyin düşünme, hissetme ve davranış şeklini olumsuz yönde etkileyen zihinsel sağlık koşullarını ifade etmektedir. Aynı fiziksel hastalık ifadesinin çok farklı fiziksel sağlık koşullarını tanımlayabileceği gibi, zihinsel hastalıklarda da birçok farklı zihinsel sağlık sorunlarını kapsamaktadır.
Yaygınlık
Ulusal Ruh Sağlığı Enstitüsü, Amerika Birleşik Devletleri’ndeki beş yetişkinden birinin herhangi bir yılda zihinsel bir hastalık yaşadığı tahmin edilmektedir. Bu, nüfusun neredeyse yüzde 20’sinin zihinsel bir hastalığı olduğu anlamına gelmektedir. Bunlar Herhangi bir Zihinsel Hastalık (AMI) ve Ciddi Zihinsel Hastalık (SMI) olamak üzere iki kategoriye ayrılmaktadır. Amerika Birleşik Devletleri’ndeki 25 yetişkinden birinin tahminen herhangi bir yılda bir veya daha fazla ana yaşam aktivitesini engelleyen veya sınırlayan ciddi zihinsel hastalık yaşamaktadır. DEHB gibi bazı akıl hastalıkları çocukluk döneminde başlar ve şizofreni gibi diğer akıl hastalıklarının ergenlik döneminde veya genç erişkinlik döneminde belirgin hale gelmesi muhtemeldir.
Bazı anksiyete bozuklukları gibi bazı akıl hastalıkları her yaşta başlayabilmektedir. Stresli yaşam tecrübesi ile ortaya çıkmış olabilirler ya da semptomlar belirgin bir sebep olmadan ortaya çıkabilmektedir. Aynı anda birden fazla akıl hastalığı olması da mümkündür. Örneğin, yaygın kaygıya sahip birinin de DEHB’si veya anoreksiya nervozada bulunan birisinin de depresyonu olabilmektedir.
Türleri
Amerikan Psikiyatri Birliği’nin çıkardığı Teşhis ve İstatistiksel Zihinsel Bozukluk El Kitabı (DSM) birkaç 100 belirli zihinsel hastalıklarını veya rahatsızlıklarını sınıflandırmıştır. Bunlar belirli sınıflara veya türlere ayrılırlar. Akıl hastalıklarının türleri aşağıdaki gibidir:
• Nöro gelişimsel bozukluk
• Şizofreni spektrumu ve diğer psikotik bozukluklar
• Bipolar ve ilgili hastalıklar
• Depresif bozukluklar
• Anksiyete bozuklukları
• Obsesif kompulsif ve ilişkili bozukluklar
• Travma ve stres etkisine bağlı bozukluklar
• Disosiyatif bozukluklar
• Somatik semptom ve ilgili hastalıklar
• Beslenme ve yeme bozuklukları
• Eliminasyon bozuklukları
• Uyku ve uyanıklığı bozuklukları
• Cinsel işlev bozukluğu
• Cinsiyet disforisi
• Yıkıcı, dürtü kontrolü ve davranış bozuklukları
• Madde ile ilgili ve bağımlılık bozuklukları
• Nörobilişsel bozukluklar
• Kişilik bozuklukları
• Parafilik bozukluklar
• Diğer zihinsel bozukluklar
Belirtiler ve Bulgular
Akıl hastalıklarının belirtileri duruma bağlı olarak büyük ölçüde değişmektedir. Örneğin, depresyonu olan kişi azalmış enerji ve uyku problemi yaşarken, yeme bozukluğu olan biride tıkanma ve kusma olabilmektedir. Tüm akıl hastalıkları bunu ortak bir şekilde yaşamaktadır ve bu önemli sıkıntılarla ilişkilidir veya kişinin çalışma yeteneğine müdahale etmektedir. Genel olarak, zihinsel hastalık kriterlerini karşılamak için, bireyin semptomları sosyal, mesleki veya eğitsel işleyişine müdahale etmelidir.
Herkes zihinsel sağlıklarında zirveler ve yükselmeler yaşayabilir. Kişi sevdiği birinin kaybı gibi stresli bir deneyimi, psikolojik iyi oluşunu geçici olarak azaltabilmektedir. Ama bu akıl hastası olduğun anlamına gelmez. Akıl hastalıklarının çoğu, belirtilerin iki hafta gibi belirli bir süre devam etmesini gerektirmektedir. Bazı bireyler hastalıklarına dair iç görüleri vardır ve bir sorunla karşılaştıklarını kabul ederler. Örneğin, kaygı bozukluğu olan biri, semptomlarının günlük yaşamlarını etkilediğini kabul etmektedir. Ancak, psikotik bozukluğu olan biri, düşüncelerinin çarpıtıldığını fark etmeyebilir. Genel anlamda, akıl hastalığının ortak semptomları vardır ve bunlar aşağıdakiler gibidir:
• Faaliyetlere ilgi kaybı
• Uykudaki değişiklikler
• İştahta değişiklikler
• Para çekme
• Açıklanamayan baş ağrısı ve karın ağrısı gibi fiziksel belirtiler
• Konsantrasyon zorluğu
• Ruh halindeki değişiklikler
Her zihinsel hastalığın farklı belirtiler vardır, ancak düşünce, ruh hali ve davranışta değişiklikler yapma eğilimindedir. Kişi kendinde veya sevdiği birinde akıl hastalığı olduğundan şüpheleniyorsa endişeleri hakkında bir doktorla konuşması çok önemlidir.
Nedenleri
Çoğu akıl hastalıklarının kati nedenleri bilinmemektedir, bunların yerine birkaç farklı etkenlerden kaynaklandıkları düşünülmektedir. Birinin zihinsel bir hastalık geliştirip geliştirmediğini etkileyen bazı faktörler vardır ve bu faktörler aşağıdakiler gibidir:
• Genetik: Ailelerde birçok akıl hastalığı var gibi görünmektedir. Örneğin şizofreni gibi hastalıkları bir akrabası olan kişiler, onu geliştirme riski daha yüksektir.
• Biyoloji: Beyin kimyasalları akıl hastalıklarında büyük rol oynamaktadır. Nörotransmiterdeki değişiklikler, beyindeki kimyasal habercilerdir.
• Doğumdan önceki çevresel etkenler: Kişinin annesi alkol içiyorsa, kullanılmış ilaçlar kullanıyorsa veya bu kişiye hamile kaldığında zararlı kimyasallara veya toksinlere maruz kalmışsa zihinsel hastalık geliştirme riski daha yüksek olmaktadır.
• Yaşam deneyimleri: Kişinin yaşadığı stresli yaşam olayları akıl hastalığının gelişimine katkıda bulunabilir. Kalıcı travmatik olaylar, TSSB gibi koşullar veya çocuk bakımını yapan birincil bakıcılarda tekrarlanan değişiklikler gibi, bir bağlanma bozukluğu geliştirmeye neden olabilmektedir.
Komplikasyonları
Akıl hastalığı, birinin hayatında çeşitli komplikasyonlar yaratabilir ve bu yaygın komplikasyonlar aşağıdaki gibidir:
• Aile çatışması
• Önceden zevkli olan etkinliklere ilgi kaybı
• Cinsel işlev bozukluğu
• İş yerinde veya okulda devamsızlık
• Okulda veya işte düşük performans
• Yoksulluk
• Evsizlik
• Yasal sorunlar
• Uyuşturucu veya alkol problemleri
• Fiziksel sağlık sorunları
• Artan intihar riski
• Davranış sorunları
Teşhisi
El Kitabı DSM-5, akıl hastalığı teşhisi koymak için profesyoneller tarafından kullanılan bir kılavuz sunmaktadır ve bu her akıl hastalığı için kriterleri ve semptomları açıklamaktadır. Akıl hastalıkları, bir psikolog veya psikiyatr gibi doktor veya akıl sağlığı uzmanı tarafından teşhis edilebilmektedir. Kişi akıl hastalığının olup olmadığını belirlemek için, muhtemelen doktorla görüşmesi gerekmektedir. Bir profesyonel hastalığının tarihini, yaşadığı belirtileri ve hastalığının neden olduğu sorunları anlamak isteyecektir. Ayrıca aile üyelerinden görüşmeye katılmaları da istenebilir, böylece gördükleri belirtileri tanımlayabilirler.
Bir tanı konmadan önce, fiziksel sağlık konularını dışlamak için fiziksel bir muayeneye ihtiyacı olabilir. Örneğin tiroit sorunları, depresyon veya endişe semptomlarına neden olabilmektedir. Ayrıca anketleri doldurma veya psikolojik testlerden geçmek istenebilir. Tarama araçları veya psikolojik testler, bir uzmana kesin teşhis konusunu saptamakta veya hastalığın ciddiyetini belirlemede yardımcı olabilmektedir.
Tedavi
Pek çok akıl hastalığı tedavi edilememektedir. Tedavi, akıl hastalığının türüne bağlı olarak büyük ölçüde değişmektedir ve Psikotik bozukluklar gibi bazı akıl hastalıkları ilaca iyi yanıt verebilir. Ayrıca kişilik bozuklukları gibi diğer durumlar konuşma terapisine en iyi şekilde cevap verebilmektedir ve sonuçlar bireysel düzeyde de büyük ölçüde değişebilmektedir. Kişinin kendisi veya sevdiği birinin zihinsel bir hastalığı olabileceğinden şüpheleniyorsa, muhakkak uzman bir doktorla görüşmelidir. Ayrıca doktor daha ileri değerlendirme, ölçme ve tedavi için bir ruh sağlığı tedavisi sağlayıcısına başvurabilir.
Yazar: Özlem Güvenç Ağaoğlu