Psikolojiyi tam olarak anlamak, tarihini ve kökenlerini araştırmak için biraz zaman harcanması gerekiyor. Psikolojinin nasıl ortaya çıktığı, hangi bilim adamlarıyla ne zaman farklı dallara ayrıldığı ve farklı bir bilim olarak anılmasında kimlerin rol oynadığı bu bilim dalının anlaşılmasında önemli bir rol oynar.
Felsefi Başlangıçlardan Modern Güne
Çağdaş psikoloji; her yaştaki insanın davranışlarınıı ve zihinsel süreçlerini incelemektedir.
Psikoloji başlangıcından bugüne kadar pek çok soruyla meşgul olmuştur. İlk olarak, nasıl tanımlanacağı sorusu fizyolojiden ve felsefeden ayrı bir bilim olarak kurulmasına yardımcı olmuştur. Psikologların tarih boyunca karşılaştıkları ek sorular şunlardır:
• Psikoloji hangi sorun ve konularla ilgilenmelidir?
• Psikolojiyi incelemek için hangi araştırma yöntemleri kullanılmalıdır?
• Psikologlar kamu politikasını, eğitimi ve insan davranışının diğer yönlerini etkilemek için araştırma yapmalılar mı?
• Psikoloji gerçekten bir bilim midir?
• Psikoloji gözlemlenebilir davranışlara mı yoksa içsel zihinsel süreçlere mi odaklanmalı?
Psikolojinin Başlangıcı: Felsefe ve Fizyoloji
Psikoloji, 1800’li yılların sonlarına kadar ayrı bir bilim dalı değerlendirilmemiştir. Fransız filozof Rene Descartes, 17. yüzyıl boyunca zihin ve bedenin insan deneyimini oluşturmak için etkileşime giren iki varlık olduğunu iddia eden düalizm fikrini ortaya koymuştur. Günümüzde psikologlar tarafından halen doğanın ve doğanın göreceli katkıları gibi tartışılan birçok konu, bu erken felsefi geleneklere dayanmaktadır.
Psikolojiyi Felsefeden Farklı Kılan Nedir?
İlk filozoflar, gözlem ve mantık gibi yöntemlere güvenirken günümüz psikologları insan düşüncesi ve davranışları hakkında çalışmalar yaparak sonuçlara varmak için bilimsel metodolojileri kullanmışlardır. Fizyoloji ayrıca psikolojinin bilimsel bir disiplin olarak ortaya çıkmasına katkıda bulunmuştur. Beyin ve davranış üzerine yapılan ilk fizyolojik araştırmalar, psikoloji üzerinde çarpıcı bir etkiye sahiptir. Ve sonuçta bilimsel metodolojilerin insan düşüncesi ve davranışlarının incelenmesine ve uygulanmasına katkıda bulunur.
Psikoloji Ayrı Bir Disiplin Olarak Doğuyor
1800’lerin ortalarında, Wilhelm Wundt adlı bir Alman fizyolog, reaksiyon sürelerini araştırmak için bilimsel araştırma yöntemlerini kullanıyordu. 1874 yılında yayınlanan “Fizyolojik Psikoloji Prensipleri” adlı kitabı, fizyoloji bilimiyle insan düşünce ve davranış çalışmaları arasındaki ana bağlantıların çoğunu ortaya koydu. Daha sonra 1879 yılında Leipzig Üniversitesi’nde dünyanın ilk psikoloji laboratuvarını açtı. Bu olay genellikle psikolojinin resmi başlangıcı olarak ve ayrı bir bilimsel disiplin olarak kabul edilir.
Wundt Psikolojiyi Nasıl Gördü?
Konuyu insan bilinci çalışması olarak algıladı ve içsel zihinsel süreçleri incelemek için deneysel yöntemler kullanmaya çalıştı. İç gözlem olarak bilinen bir metodu kullanması, bugün güvenilmez ve bilim dışı olarak görülmekle birlikte psikolojideki erken çalışması gelecekteki deneysel yöntemlere zemin hazırlamaya yardımcı oldu. Tahminen 17.000 öğrenci Wundt’un psikoloji derslerine katıldı, yüzlerce kişi psikoloji alanında ve psikoloji laboratuvarında çalıştı.
Yapısalcılık Psikolojinin İlk Düşünce Fakültesi Oldu
Yapısalcılara göre insan bilinci, daha küçük parçalara bölünebilir. Yapısalcılık, ıntrospection (iç gözlem) olarak bilinen bir işlemi kullanarak eğitimli denekler tepkilerini en temel duyum ve algılara bölmeye çalıştı. Yapısalcılık bilimsel araştırmalara olan vurgusuyla dikkat çekerken yöntemleri güvenilmez, sınırlayıcı ve özneldi. Titchener 1927 yılında öldüğünde, yapısalcılık aslında onunla birlikte öldü.
William James’in İşlevselliği
Psikoloji, Amerika’da 1800’li yılların başlarından ortalarına doğru gelişti. Amerikalı William James bu dönemde bilinen bir psikolog olarak tanındı ve onun klasik ders kitabı yayınlandı. “Psikoloji İlkeleri” isimli kitabı sayesinde kendisine Amerikan psikolojisinin babası unvanının almasına sebep olmuştur. Kitabı kısa bir süre sonra psikolojide standart bir metin haline geldi ve fikirleri nihayetinde işlevselcilik olarak bilinen yeni bir düşünce fakültesi için temel oluşturdu.
İşlevselliğin odak noktası, insan davranışlarının, çevrelerinde yaşamalarına yardımcı olmak için gerçekte nasıl çalıştığıyla ilgiliydi. İşlevciler insan aklını ve davranışını incelemek için doğrudan gözlem gibi yöntemler kullandılar. Bu erken dönem düşünce fakültelerinin her ikisi de insan bilincini vurguluyordu, ancak onun düşünceleri önemli ölçüde farklıydı. Yapısalcılar zihinsel süreçleri en küçük parçalarına ayırmaya çalışırken işlevselciler bilincin daha sürekli ve değişen bir süreç olarak var olduğuna inandılar. İşlevselcilik, hızlı bir şekilde ayrı bir düşünce fakültesi olmasına rağmen, daha sonra psikologları, insan düşünce ve davranış teorilerini etkilemeye devam edecekti.
Psikanalizin Ortaya Çıkışı
Bu noktaya kadar erken psikoloji bilinçli insan deneyimini vurguladı. Avusturyalı Sigmund Freud adlı bir doktor, bilinçdışı zihnin önemini vurgulayan bir kişilik teorisi önererek psikolojinin yüzünü dramatik bir şekilde değiştirdi. Freud’un histerilerden (histerik kişilik bozukluğu) ve diğer hastalıklardan mustarip olan hastalarla yaptığı klinik çalışmada, erken çocukluk deneyimlerinin, bilinçdışı dürtülerin, yetişkin kişiliğinin ve davranışının gelişimine katkıda bulunduğuna inanmasına neden oldu.
“Gündelik Yaşam Psikopatolojisi” isimli kitabında Freud, bilinçdışı düşünce ile dürtülerin, genellikle dil (Freudian fişleri” olarak da bilinir) ve rüyalar yoluyla nasıl ifade edildiğini anlattı. Feud’a göre psikolojik bozukluklar bu bilinçsiz çatışmaların aşırı ya da dengesiz hale gelmesinin sonucudur. Sigmund Freud’un önerdiği psikanalitik teori, zihinsel sağlık alanını ve ayrıca sanat, edebiyat ve popüler kültür gibi diğer alanları da etkileyen 20. yüzyıl düşüncesi üzerinde büyük bir etkiye sahip oldu. Bugün fikirlerinin birçoğu şüphecilikle görülmekle birlikte, psikoloji üzerindeki etkisi inkâr edilemez.
Davranışçılığın Yükselişi
Psikoloji, 20. yüzyılın başlarında, davranışçılık olarak bilinen başka bir düşünce okulu hakimiyetine yükseldikçe çarpıcı bir şekilde değişti. Davranışçılık, önceki bilinçli bakış açılarından büyük bir değişiklikti ve hem bilinçli hem de bilinçsiz zihin üzerindeki vurguyu reddetti. Bunun yerine, davranışçılık tamamen gözlemlenebilir davranışlara odaklanarak psikolojiyi daha bilimsel bir disiplin haline getirmeye çalıştı.
Davranışçılık, Rus Ivan Pavlov adlı bir fizyoloğun çalışmasıyla başladı. Pavlov’un köpeklerin sindirim sistemleri üzerine araştırması, davranışların koşullandırılmış dernekler aracılığıyla öğrenilebileceğini öne süren klasik şartlandırma sürecini keşfetmesine yol açtı. Pavlov, bu öğrenme sürecinin bir çevresel uyaran ile doğal olarak ortaya çıkan bir uyaran arasında bir ilişki kurmak için kullanılabileceğini gösterdi.
John B. Watson adında Amerikalı bir psikolog, kısa sürede davranışçılıkta en güçlü savunuculardan biri oldu. Bu yeni düşünce fakültenin temel prensiplerini ilk kez 1913 tarihli Psikolojide davranışçı görüşleri olarak koydu. Watson daha sonra 1924 yılında klasik “Davranışçılık” adlı kitabında bir tanım sunmaya devam etti.
Davranışçılığın etkisi mükemmeldi ve bu düşünce fakültesi 50 yıl boyunca egemen olmaya devam etti. Psikolog BF Skinner, cezalandırma ve pekiştirmenin davranış üzerindeki etkisini gösteren operant koşullandırma kavramıyla davranışçı bakış açısını ilerletti.
Sonunda davranışçılık psikoloji konusundaki baskın tutuculuğunu yitirse de, davranış psikolojisinin temel prensipleri bugün hala yaygın olarak kullanılmaktadır. Davranış analizi, davranış değişikliği ve belirteç ekonomileri gibi terapötik teknikler, çocukların yeni beceriler öğrenmelerine ve uyumsuz davranışların üstesinden gelmelerine yardımcı olmak için kullanılırken, şartlandırma ebeveynlikten eğitime kadar birçok durumda kullanılır.
Psikolojide Üçüncü Güç
20. yüzyılın ilk yarısında psikanaliz ve davranışçılık egemenken yüzyılın ikinci yarısında insancıl psikoloji olarak bilinen yeni bir düşünce fakültesi ortaya çıktı. Genellikle psikolojideki “üçüncü güç” olarak adlandırılan bu teorik bakış açısı bilinçli deneyimleri vurgulamaktadır. Amerikalı psikolog Carl Rogers, genellikle bu düşünce fakültesinin kurucularından biri olarak kabul edilir. Psikanalistler bilinçdışı dürtülere ve çevresel nedenlere odaklanan davranışçılara bakarken Rogers, özgür irade ve kendi kaderini tayin etme gücüne kuvvetle inanıyordu.
Psikolog Abraham Maslow’da, ünlü ihtiyaçlar hiyerarşisi insan motivasyon teorisi ile insancıl psikolojiye katkıda bulundu. Bu teori, insanların giderek daha karmaşık ihtiyaçlarla motive edildiğini öne sürdü. Öne sürülen bu teori, insanlar en temel ihtiyaçlar karşılandıktan sonra, daha üst düzey ihtiyaçları takip etmek için motive olurlar fikrindedir.
![Psikolojinin Kökeni ve Öncüleri]()
Kavramsal Psikoloji
Kavramsal Psikoloji1950 yıllarında ve 1960 yıllarında bilişsel devrim olarak bilinen bir hareket, psikolojide yer almaya başladı. Bu süre zarfında bilişsel psikoloji, psikanaliz ve davranışçılık kavramını, psikoloji çalışmalarına baskın bir yaklaşım olarak koymaya başladı. Psikologlar, hala gözlemlenebilir davranışlara bakmakla ilgileniyorlardı, ama aynı zamanda akılda olanlarla da ilgileniyorlardı.
O zamandan beri bilişsel psikoloji, araştırmacılar algı, hafıza, karar verme, problem çözme, zekâ ve dil gibi şeyleri incelemeye devam ettikçe baskın bir psikoloji alanı olarak kalmıştır. MRI ve PET taramaları gibi beyin görüntüleme araçlarının tanıtılması, araştırmacıların insan beyninin iç çalışmalarını daha yakından inceleme yeteneğini geliştirmeye yardımcı olmuştur.
Psikoloji Büyümeye Devam Ediyor
Psikoloji, Wundt’un laboratuvarındaki resmi başlangıçlarından bu yana çarpıcı bir büyüme ve değişim gördü. Psikoloji, 1960 yılından beri gelişmeye devam etmiş ve yeni fikirler ve bakış açıları getirilmiştir. Psikolojideki son araştırmalar, insan deneyiminin davranış üzerindeki biyolojik etkilerden, sosyal ve kültürel faktörlerin etkilerine kadar birçok yönüne bakmaktadır.
Bugün, psikologların çoğu kendilerini tek bir düşünce fakültesi ile tanımlamamaktadır. Bunun yerine, sıklıkla belirli bir uzmanlık alanına veya perspektife odaklanırlar. Çoğu zaman da bir dizi teorik arka plandan gelen fikirlere dayanırlar. Bu eklektik yaklaşım, yıllar boyunca psikolojiyi şekillendirmeye devam edecek yeni fikir ve teorilere katkıda bulunmuştur.
Psikoloji Tarihindeki Neden Kadınlar Yer Almıyor?
Herhangi bir psikoloji tarihi okunduğunda bu tür metinlerin neredeyse tamamen erkeklerin teorileri ve katkıları üzerine yoğunlaştığı görülür. Bunun nedeni, kadınların psikoloji alanına ilgisi olmadığı için değil, büyük ölçüde kadınların bu alanın ilk yıllarında akademik eğitim ve uygulama yapmaktan dışlanmaları nedeniyledir. Çalışmaları bazen gözardı edilmesine rağmen psikolojinin erken tarihine önemli katkılarda bulunan çok sayıda kadın vardır. Öncü kadın psikologlardan birkaçı şunlardır;
• Harvard’dan haklı olarak doktora derecesi alan Mary Whiton Calkins’a, bir kadın olduğu için okul lisans vermeyi reddetti. William James, Josiah Royce ve Hugo Munsterberg gibi günün diğer büyük düşünürleriyle çalıştı. Karşılaştığı engellere rağmen, Amerikan Psikologlar Birliği’nin ilk kadın başkanı oldu.
• Anna Freud, psikanaliz alanında önemli katkılarda bulundu. Savunma mekanizmalarının çoğunu tanımladı ve çocuk psikanalizinin kurucusu olarak biliniyor. Ayrıca Erik Erikson dahil diğer psikologları da etkiledi.
• Gelişim psikoloğu olan Mary Ainsworth, bağlanma anlayışınıza önemli katkılarda bulunmuştur. Garip Durum değerlendirmesi olarak da bilinen çocuk ile bakıcı ilavelerini incelemek için bir yöntem geliştirdi.
Psikolojinin bugünün bilimi haline geldiğini anlamak için, gelişimini etkileyen bazı tarihi olaylar hakkında daha fazla bilgi edinmek önemlidir. Psikolojinin ilk yıllarında ortaya çıkan teorilerin bazıları şimdi basit, modası geçmiş veya yanlış olarak görülse de, bu etkiler alanın yönünü şekillendirdi, insan zihni ve davranışının daha iyi anlaşılmasının sağlanmasına yardımcı oldu.
Kaynakça:
Fancher, RE & Rutherford, A. Psikolojinin Öncüleri. New York: WW Norton; 2016.
Lawson, RB, Graham, JE ve Baker, KM. Psikoloji Tarihi New York: Routledge; 2007
Yazar: Özlem Güvenç Ağaoğlu