Temel İktisadi Kavramlar

İktisadi Birimler

İktisadi birimler; hane halkı, firmalar ve devlettir. Bütün iktisadi birimler, insanların rolünden ziyade, iktisadi fonksiyonlarını tanımlamaktadır. Bir günde iktisadi fonksiyonların birden fazlasının gerçekleşmesi mümkündür.

• Hanehalkı: Ortak mali kararlar veren, aynı çatı altında yaşayan insanlar topluluğudur. Bir veya daha fazla kişiden oluşabilir. Aynı hanehalkındaki insanların akraba olmaları şart değildir. Mesela; aynı evde kalan öğrenciler de olabilir. Hanehalkları, mal-hizmet tüketicisi, üretim kaynakları sahibi ve arz edicidir. Tüketici hanehalkı mal-hizmet satın alır. Mal-hizmet miktarı, tüketici gelirleri ve üretilen mal-hizmet miktarıyla sınırlıdır. Tüketiciler, satın alma güçleriyle, imkan dahilinde en fazla doyum elde etmeye çalışırlar. Faktör sahibi hanehalkları, faktör ve kaynakları firmalara satarak gelir maksimizasyonuna çaba gösterirler.
• Firmalar: Üretim kaynakları sahibi, üretilecek mal ve hizmetlere karar veren iktisadi birimlerdir. Başka firmalara, hanehalkları ve devlete satılacak mal üretmek için üretim faktörleri kullanırlar. Üretim faktörleri satın alır ve ürettikleri mal ve hizmetleri satarlar.
• Devlet: Firmaların ürettikleri malların bir kısmını satın alır. Hanehalkı gelirlerinin bir miktarını vergi olarak alır. Kendisi de çeşitli mal ve hizmetler üretebilir. Mülkiyet haklarını düzenler. Firma, tüketici ve kaynak sahiplerine ilişkin düzenlemeler yapar.

İhtiyaçlar ve Özellikleri

İnsanların tüm iktisadi faaliyetleri, ihtiyaçlarını tatmin amaçlıdır. Mutlu yaşam sürdürmek için ihtiyaçları gidermek şarttır. Tatmin edildiğinde haz ve doyum, tatmin edilmediğinde ise acı ve üzüntü veren duyguya ihtiyaç denir.
İhtiyaçlar zorunlu ve zorunlu olmayan ihtiyaçlar şeklinde sınıflandırılmaktadır. Yaşam sürdürmek için şart olan ihtiyaçlara zorunlu ihtiyaçlar, şart olmamasına rağmen, ancak tatmin edilmesi haz verici ihtiyaçlara ise zorunlu olmayan ihtiyaçlar denir.

İnsan ihtiyaçlarının derece ve şekli, toplum yapısı, yaş cinsiyet, sosyal sınıf ve mesleklere göre değiştiği için, zorunlu ve zorunlu olmayan ihtiyaçlar kesin ayırt edilemez. Mesela; soğuk yerlerde yaşayanlar sıcakta yaşayanlara dan daha fazla ısınma ihtiyacı duyarlar. Araba, gelişmemiş toplumda zorunlu olmayıp; gelişmiş toplumda zorunlu olabilir. Çünkü alışverişe, işe arabayla gitmek, arabayla iş takip etmek daha ekonomik olabilmektedir.

İnsanların tatminini istedikleri çok ihtiyaçları vardır. Bazıları periyodiktir. Acıkma, susama, gibi… Toplum gelişimi, teknolojik ilerlemeler ve zevk-tercih değişmeleri ile ihtiyaçlar çoğalmıştır. Yıllar önce lüks sayılan bazı ihtiyaçlar bugün zorunlu hale gelmiştir. Buzdolabı gibi…

İhtiyaçlar şiddete göre değişmektedir. Bir ihtiyacın şiddeti başka bir ihtiyaçtan fazla olabilir. Genellikle zorunlu ihtiyaçlar zorunlu olmayanlara göre daha şiddetlidir. İhtiyaçların şiddet farklılığı rasyonel davranışı şart haline getirir. Dolayısıyla ihtiyaç tatmini için sıralama ve tercih gerekir.

İhtiyaç şiddeti tatminle azalır. Yani ihtiyaçlar tatmin edildikten bir süre sonra, tatmin için kullanılan mal ve hizmetlerin tüketimi haz yerine acı verebilir. Bilhassa yeme, içme.

Bazı ihtiyaçların ise şiddeti tatminle artar. Yani zorunlu olmayan ihtiyaç sürekli tatmin edilince şiddeti artabilir. Çünkü tatminle alışkanlık haline gelir. Madde bağımlılığı gibi…

İhtiyaç ve tatmin araçları ikame edilebilir. Bazı ihtiyaçların tatminiyle başka ihtiyaçların tatmininden vazgeçmek gerekebilir. Mesela; müzik dinleme yerine sinemaya gitmek. Aynı ihtiyaç bir mal yerine başka malla tatmin edilebilir. Çünkü aynı ihtiyacı tatmin edici çok çeşit mal vardır. Mesela; çeşitli meyveler.

Mal ve Hizmetler

İhtiyaçları tatmin eden fiziksel varlıklara mal denir. Mesela, susama-acıkma ihtiyaçlar yiyecek ve içecek mallarla giderilir. Fiziksel varlık olmadan ihtiyaç gideren şeylere ise hizmet denir. Mesela, tıraş için berbere gidildiğinde, berber fiziksel varlık vermez, yalnızca saç ve sakal keser. İhtiyaç sahibi ise hizmet sonucu daha güzel saç ve yüze sahip olmakla tatmin olur. Hizmetler, insanlar ve üretici varlıklar tarafından üretilir, sunan varlıklardan bağımsız değildirler.

Hizmetler iki sınıftır. Kişisel ve ticari hizmetler. Kişisel hizmetlere örnek, berberlik, doktorluk. Ticari hizmetlere örnek, bankacılık, ulaşım, ticaret, sigorta, iletişim.

Mal kelimesi, iktisatta mal ve hizmetlerin tümünü temsilen kullanılmaktadır.

Malların Özellikleri: Mal ve hizmet tüketimiyle belirli bir doyum elde edilir. Mesela, yiyecek, içecek, giyecek, mobilya, televizyon, otomobil çeşitli mallardır.

1-Mallar insanlara faydalar sağlar: Fayda göreceli ve sübjektif bir kavramdır. Mesela, Türkiye’de faydalı mal, başka ülkelerde faydasız olabilir.
2-Her ekonomik malın bir değeri vardır: Malların değerleri farklı farklı tanımlanabilir. Malın değerini bazıları üretim maliyetleri cinsinden, bazıları ise sağladıkları fayda cinsinden belirler.

Mal Türleri: Serbest-ekonomik mallar, tüketim-üretim malları, dayanıklı-dayanıksız mallar.

1-Ekonomik Mallar: Elde etmek için çaba harcama veya bedel ödeme gereken mallardır. Ekonomik mallar her istenildiğinde elde edilemezler. Ekonomik mallar, kıt kaynaklar kullanarak, başka mallar cinsinden maliyet gerektirirler. Ekmek, akaryakıt, şeker, tuz gibi…

2-Serbest Mallar: Çabasız ve maliyetsiz, her istenildiğinde doğada bulunan mallardır. Mesela, hava her an bilinçli-bilinçsiz solunur. Akarsu kenarında iken su da serbest maldır. Serbest malların miktarları daima insanların isteklerinden fazladır. Maliyetleri yoktur. Kıt kaynakları kullanmaz. Elde etmek için de hiçbir şeyden vazgeçmek gerekmez. Serbest mal paylaşımında hiç ekonomik sorun yaşanmaz.

Bir malın serbest veya ekonomik olması yaşanan duruma bağlıdır. Mesela, solunan hava serbest iken, dalgıç ve astronotlar için ekonomik maldır. İçilebilen su, kaynağı yakınındaki kamp için serbest mal iken, çölde kalındığında ekonomik mala dönüşür. Doğada yetişen, toplanması serbest bırakılmış meyveler de serbest mallardır. Belirli mal miktarı serbest veya ekonomik olarak kesin belirlenemez.

Serbest mallara kolay kolay örnekler verilemez. Geçmiş zamanlarda hava serbest mal iken, günümüzde hava kalitesi için filtreler, kirlilik ölçüm cihazı gibi maliyetler nedeniyle temiz hava serbest mallıktan çıkmıştır.

3-Tüketici Malları (Nihai Mallar): Tüketici ihtiyaçlarını doğrudan karşılamaya yarayan mallardır. Ekonomik mal özelliğini kaybettiklerinde kaybolurlar. Yiyecek, giyecek gibi…

4-Üretici Malları: Başka mallar üretmede kullanılan mallardır. Mesela, makinenin yakıtı, kullanıcının hizmeti, bulunduğu bina. Sermaye malı, yarı mamul, hammadde isimleriyle de ifade edilmektedirler.
Bir malın üretici veya tüketici malı olması, yaşanan duruma bağlıdır. Mesela, araba gezmek için kullanıldığında tüketici malı, satış elemanı tarafından iş için kullanıldığında üretici malıdır.

5-Dayanıklı Mallar: Elde edildikten sonra yıllarca fayda sağlayan mallardır. Buzdolabı, araba, radyo, televizyon gibi… Bu mallar kullanırken tükenmemekte, faydaları tüketilmektedir. Yiyecekleri sağlıklı depolamak, yolculuk, film izlemek, haber ve müzik dinlemek gibi…

6-Dayanıksız Mallar: Fayda sağladıkça tükenen mallardır. Mum, ekmek, şeker, akaryakıt gibi… Kolay bozulan dayanıklı mal kavramıyla karıştırılmamalıdır.

Kaynakça:
Anadolu Üniversitesi – İktisada Giriş – 2008

Yazar:Halil İbrahim Arik