Üretim Planlama ve Kontrol (ÜPK), üretilecek ürünü belirlemek, üretim için donanım gereksinimini saptamak ve ürünlerin istenen kalite ve maliyette. istenen sürede, doğru zamanlarda ve istenen miktarlarda oluşumunu sağlayacak çizelgeleme çalışmalarını yapmak gibi faaliyetlerden oluşan bir üretim yönetimi etkinliğidir. ÜPK, üretimden sorumlu yöneticilere, kısa zamanda ve yüksek verimde hedefe ulaşması için yol gösteren önemli bir araçtır.
ÜPK, işletmelerin temel amaçları olan, toplam kârın enbüvüklenmesi. siparişlerin zamanında karşılanması, eldeki kaynakların (makina, işgücü, donanım, malzeme vb.) en verimli şekilde kullanılması gibi amaçlara önemli ölçüde katkıda bulunur. Genel anlamda ÜPK, belirli miktar ve kalitedeki ürünlere olan talebi veya siparişleri karşılamak için varolan olanakları en uygun şekilde kullanan ve işletme amaçlarına olumlu yönde katkıda bulunan bir faaliyetler kümesidir. ÜPK iki temel faaliyetten oluşmaktadır. Üretim planlama; ne zaman, ne miktarda, nerede ve hangi olanaklar ile üretimin yapılacağını belirler. Ancak planlama genellikle iş istasyonları ve vardiya bazında yapılmaz. Bu ölçekteki planlama, üretim kontrol işlevi içinde düşünülmelidir. Üretim kontrol ise, fiili üretimin, planlanan üretime uygunluğunu denetler, eldeki olanaklardan en iyi şekilde yararlanmaya ve aksaklıkları gidermeye çalışır. Üretim planlama daha önceden, üretim kontrol ise üretim sırasında veya üretimin hemen öncesinde yapılan faaliyetlerdir. Bu nedenle bu iki faaliyet bir bütün içinde değerlendirilmelidir.
Üretimi planlamak için başlangıç noktası, satış tahminleri ve kabul edilen siparişlerdir. Bu satış tahminleri ve siparişlerin söz konusu olduğu dönem veya dönemler için üretim planlaması yapılır. Üretilecek ürünlerin özellikleri ve varolan olanaklar değerlendirilir. Ürünlerin imalat ve montaj süreçleri, alternatif süreçler, süreçteki işlemlere ilişkin standart süreler, üründen üretilecek miktar vb. bilgiler sağlanır. Ayrıca söz konusu satış planını gerçekleştirecek üretim planını desteklemek amacıyla, işgücü, makina, malzeme ve finansman planları yapılır veya bu planları yapacak kısımlara gerekli bilgiler sağlanır. Daha sonra adı geçen planlar ile uyumlu ve varolan makine, donanım, işgücü, malzeme ve sermaye kaynaklarını en verimli şekilde değerlendiren üretim planı hazırlanır. Üretim planında değerlendirilen diğer bir konu, satış planında bulunan ürünlerden hangisinin veya bu ürünlerin hangi parçalarının işletmede, diğer hangilerinin ise dışarıda yaptırılacağına karar verilmesidir (make or buy). Dışarıda yaptırma kavramı yaygın olarak fason üretim adıyla bilinir. Ayrıca üretim planının beklenmedik değişikliklere yanıt verecek şekilde esnek olması istenir.
Planlama, hedeflenen ve hedeflere ulaşmak için gerekli görevlerin, araçların sistemli bir biçimde araştırılıp belirlenmesidir. Plan, uyulup uyulmadığı kontrol edilebilen, öngörülen verileri içerir. Bir işletmenin kuruluşunda, satış alınanları, personel planları, mali planlar, bütçeler, iş planları gibi birçok plan vardır. ÜPK, işletmenin üretim tipine, imalat atölyesindeki iş akış şekline, planlamanın içerdiği dönemin süresine son derece bağımlıdır.
ÜPK’nın önemi aşağıda belirtilen nedenlerden dolayı daha da artmıştır:
1. Küresel rekabetin hızlı bir şekilde artması
2. Üretim sistemlerinin faaliyet yoğunluğunun ve karmaşıklığının artışı
3. İşletme içi faaliyetlerin koordinasyon zorluğu
4. İşletmeler arası ilişkilerin yoğunlaşması
5. Talebin büyümesi ve çeşitlilik kazanması
6. Tedarik ve dağıtım faaliyetlerinin geniş bir alana yayılması
7. Kalite, fiyat ve hizmet rekabetinin yoğunlaşması
8. Etkinliğin sağlanması amacıyla malzeme, makina zamanı ve işgücü kayıplarını en az düzeye indirme çalışmaları
9. Çok işlevli yapıya geçiş
Üretim planlama, planlanan dönem için gerçekleştirilecek faaliyetlerin genel durumunu gösterir. Üretim planlama, sözkonusu faaliyetler için eldeki kaynakların yeterli olup olmadığını belirler. Bu faaliyetlerin ne zaman ve nerede yapılacağı, üretim çizelgelemenin görevidir. Sonuç olarak üretim planlama, elde bulunan kaynakların çeşitli üretim gereksinimlerine genel bir şekilde ayrılmasıdır.
Üretim planlamanın girdileri; talep tahmini değerleri, imalat sırası (rota), standart işlem süreleri ve hazırlık süreleri gibi mühendislik çalışmalarıyla elde edilecek bilgiler ile parasal sınırlar ve bütçe sınırlamalarıyla ilgili bilgilerdir. Bundan sonra stok planlaması ile gerekli hammadde, yarı ürün ve montaj parçaları belirlenir.
Üretim sistemlerinde girdi olan etmenler değişkenlik gösterirler. Talep miktarları tüm dönemler için kesin bir şekilde belirlenebilir değildir. Gereksinim duyulan malzeme ve hammadde, anında ve istenilen miktarda sağlanamaz. İdeal işgücü varsayımı da tümüyle geçersizdir. Artan talebi karşılamak için gerekli nitelikli işgücüne ulaşmak her zaman olanaklı değildir. Arızalar ve işçi performanslarındaki değişimler üretimi ve ürün kalitesini sürekli etkiler. Tedarik süreler ve yarı ürün kalitesi değişkendir. Bu sayılan etmenler arasındaki değişimlerin büyüklüğü karşısında temel sorun bu belirsizliklere karşın en uygun (örneğin en düşük maliyetli) üretim programını düzenlemektir. Bu doğrultuda aşağıda belirtilen kapasite dengeleme seçenekleri değerlendirilir:
– Sabit üretim hızı ile çalışmak, talebin yoğun olacağı dönemler için stoğa çalışmak ve/veya müşteri siparişlerini bekletmek
– Vardiya sayısını değiştirmek
– Fazla mesai yapmak veya âtıl kapasite ile çalışmak
– Fason üretim yaptırmak
– İşgücü düzeyini değiştirmek (işçi alma-çıkarma, geçiçi işçi kullanımı)
Bu stratejiler arasında ideal denge belirlenerek fabrikaya en az maliyeti getirecek olan plân benimsenmelidir.
ÜPK temel işlevleri aşağıda belirtilmiştir:
Planlama, üretilecek olan ürünler ve üretim kaynakları hakkındaki verilerin analizi ile başlar. Bu veriler sayesinde belirlenmiş olan hedeflere en iyi şekilde ulaşmak üzere firma kaynaklarının kullanımı, bir program hazırlanarak ana hatları ile verilir. Operasyonlar sırasıyla üretim planında saptanmış ayrıntılara göre yerine getirilir. Öte yandan kontrol, hedeflere ulaşılması için, geri besleme yolu ile operasyonları başlatır ve denetler. Kontrol aşamasında ana hedeflere ulaşılmasını garanti altına almak için kısım hedeflerinin yeniden düzenlenmesi veya düzeltilmesi gerekebilir.
Yazar:Oguzhan Sahna