Ahlak ilminde huy, ruhun ve kalbin melekesi yani alışkanlığı anlamındadır. Bu alışkanlık olunca ayrıca düşünmeye ihtiyaç kalmadan iş yaparlar. İnsanda yerleşmiş huya meleke; geçici huya ise hâl denir. Örneğin gülmek ve utanmak, birer hâldir. Cesaret ve cömertlik ise birer melekedir. Huy yani ahlak denince meleke anlaşılır. Bazen bir şeyler vermek huy değildir. Her zaman verirse cömert huylu olur. Hatta her zaman bile yapsa, kendini zorlayarak yapar ise yine cömert huylu sayılmaz. Kolaylıkla ve severek yaparsa ancak o zaman cömert huylu olur.
Huy, kötü veya iyi iş yapmaya neden olur. Ne iyi, ne de kötü olmayan bir iş yapmaya da sebep olabilir. Birincisine kötü ahlak veya rezalet denir. Cimrilik ve sertlik böyledir. İkincisine ise iyi ahlak veya fazilet denir. Cesaret, cömertlik ve yumuşaklık da böyledir. Üçüncüsüne ise rezalet veya fazilet değil, sanat veya zanaat deniliyor. Terzilik ve çiftçilik böyledir.
Ruhun Ve Kalbin İki Kuvveti
Ruhun ve kalbin iki kuvveti vardır:
1- Kuvve-i âlime ve müdrike diye ifade edilen anlama kuvvetidir. Bu kuvvete akıl ve nutuk denir. Bu kuvvetle insanın aklının erdiği şeyler anlaşılır.
2- Hareket ettiren kuvve-i âmile yani yapıcı kuvvetidir.
Her iki kuvvet de kendi içinde ikiye ayrılır. Akıl iki kısımdır:
1- Aklın birinci çeşidine hikmet-i nazari denir.
2- Aklın ikinci çeşidine ise hikmet-i ameli ismi verilir.
Yapıcı kuvvet de iki kısımdır:
1- Yapıcı olan kuvvetin birinci çeşidine şehvet ismi verilir ki, tatlı, zevkli şeylere ulaşmak istiyen bir kuvvettir.
2- Yapıcı olan kuvvetin ikinci çeşidirne gadap denir ki, istemediği ve beğenmediği şeylerden insanı uzaklaştırmak istiyen bir kuvvettir.
Bu dört farkı kuvvetten farklı türde işler ortaya çıkar. Bu işler güzel, akla uygun, eksik ve aşırı olmaktan uzak olursa, o zaman bu işleri yapan huya fazilet denir. Eksik veya aşırı işleri yapan bir huya, rezalet denir. Aklın nazari olan kuvveti iyi olursa, bu huya hikmet adı verilir. İkinci kuvveti olarak bilinen hikmet-i ameli kuvveti ise iyi olduğu zaman bu huya adalet denir. Ruhun ve kalbin, yapıcı olan kuvvetlerinin şehvani olan kuvveti iyi olur ise o zaman bu huya iffet denir. Ama gadabi olan kısmı iyi olur ise o zaman bu huya şecaat (kahramanlık) adı verilir. İyiliklerin başı işte bu saydığımız dört huydur.
Adalet ve Zulüm
Adaletin azı veya çoğu olmaz. Adalet ya vardır, ya yoktur. Diğer üçünün ise aşırı ve eksik olmalarına rezalet denir. Hikmetin aşırısı cerbeze, diğer bir deyişle ukalalıktır. Eksik olması ise beladettir, kalın kafalılık da denir. Adaletin aşırısı ve eksiği de olmaz. Sadece tersi yani zıddı olur, o da zulümdür.
İffetin aşırı olanı fücur, sefahettir. Eksik olması ise humud, uyuşukluk yani durgunluktur. Şecaatin fazlası tehevvür, saldırganlıktır. Eksiği, korkaklıktır. Ahlakın bu çeşitleri, İmam-ı Gazali hazretlerinin (rahmetullahi aleyh) İhya kitabında da böyle açıklanmıştır.
Kötü Huyların Neticesi
Cerbeze huylu olan bir kimse, ruhun kuvveti olarak bilinen aklını, hile, maskaralık, dedikodu gibi şeyler için kullanır. Yine beladet huylu olan kimse, gerçekleri anlıyamaz. İyi ve kötü olan şeyleri birbirinden ayırt edemez. Tehevvür huylu olan bir kimse, kendini bazen tehlikelere atar. Kuvvetli bir düşmanla dövüşmeye de kalkabilir. Korkak olan bir kimse sabredemez ve dayanamaz. Hakkını da arayamaz. Fücur huylu olan bir kimse, yiyip içmede ve evlenmekte, dine aykırı işlere, mekruhlara, haramlara sapar. Çirkin, kötü olan işlerden zevk alır. Humud huylu kimse de, helal zevkleri, meşru arzuları terk eder. Bunun için de kendi helak olur veya nesli kesilir.
İnsanlarda görülen bütün güzel huylar ve güzel ahlak, yukarıda sıralanan dört iyi temel (ana) huydan meydana gelir. Herkes işte bu dört huyla övünür. Hatta soyu veya yakınlarıyla iftihar edenler, onlarda işte bu huylar bulunduğundan dolayı övünürler.
Kaynakça:
Ahlak-ı alai (Ali bin Emrullah)
İslam Ahlakı (Hüseyin Hilmi Işık)
Yazar: Murat Güven