Tetraodontidae familyasındaki balık türlerinden biri olan balon balıkları rahatsız olduklarında kendilerini çok büyük görünecek şekilde şişirebilir. Biyologlar, balon balıklarının yavaş, biraz beceriksiz yüzme tarzı nedeniyle, yırtıcılara karşı kendini savunma amacıyla şişebilme özelliği geliştirdiklerini düşünmektedir. Yüzgeçlerini yüzmelerine yardımcı olmak için kullanmalarına rağmen (dümen gibi hareket eden kuyruk yüzgeciyle), balon balığı yavaş hareket eder. Bununla birlikte, yırtıcıları caydırmak veya yenmek için aşağıdaki gibi başka yöntemleri vardır. Mesela yiyecekleri izlemeye ya da avcıları erken tespit etmeye yardımcı olan mükemmel gören gözlere sahiptirler. Eğer avcılardan kaçamazlarsa kendilerini büyük ve sevimsiz hale getirmek için çok miktarda su (ve hatta gerektiğinde sudan hava) hapsederler. Bu şişme, dikenlerine ve çıkıntılarına ek olarak, bir avcının kendisini yutmasını zorlaştırır. Bir avcı başarılı bir şekilde balon balığı yemeyi başarsa bile onun vücudundaki toksinden dolayı ölebilir. Bazı balon balığı türlerinin de onları daha az lezzetli ve daha az çekici hale getirmek için derileri üzerinde dikenleri vardır.
Balon Balıkları Hangi Ortamlarda Yaşar?
Dünya çapında 120’den fazla balon balığı türü vardır. Bunların çoğu deniz suyu balıkları olup tropikal ve subtropikal okyanuslarda bulunur, ancak acı sularda (tuz ve tatlı su karışımı) 40 ve tatlı sularda 29 türü bulunmaktadır. Bombeli, uzun başlı, konik gövdelidirler. Bazıları toksisitelerini tanıtmak için vahşi işaretler ve renklere, diğerleri çevreleriyle uyum sağlamak 
için daha sade veya gizemli renklere sahiptir. Boyları, 2,5 cm kadar küçük olabildiği kadar 2 metreden fazla büyüyebilen tatlı su devleri de vardır. Balon balıkları pulsuz balıklardır ve genellikle derileri dikenlidir. Her çenenin merkezinde bir gaga benzeri yapı oluşturan sert, kaynaşmış dişleri vardır. Balon balıklarının besinlerini çoğunlukla ahtapot, kalamar, mürekkep balığı, yengeç, karides gibi omurgasızlar) ve yosunlar oluşturur. Büyük besinleri bile açıp sert gagalarıyla istiridye, midye ve kabuklu deniz ürünlerini yiyebilirler.
Balon Balıklarının Bazı Türleri Zehirlidir
Balon balığı, dünyadaki ikinci en zehirli omurgalı olarak kabul edilir. Birincilik Kolombiya’nın küçük, zehirli altın kurbağasına aittir. Balon balıklarının birçok türü zehirlidir. Balon balıklarındaki tetrodotoksin adı verilen toksin aslında yedikleri hayvanlardan aldıkları bakteriler tarafından üretilir. Bakteri içermeyen bir ortamda deneysel olarak yetiştirilen balon balıkları toksin üretemez. Balon balıkları bakteriler yoluyla tetrodotoksin biriktirebilen tek tür değildir. Tetrodotoksin ile kontamine olmuş deniz ürünlerinin ( istiridye, midye gibi yumuşakçaların) kuzeye doğru yayıldığına dair kanıtlar vardır ve İngiltere’nin Güney kıyılarında bile bulunmuştur.
Çok toksik bir madde olan tetrodotoksin, balon balıklarının özellikle iç organlarında yoğunlaşmıştır. İnsanlar için tetrodotoksin ölümcüldür, siyanürden 1.200 kat daha zehirlidir. Bir balon balığında 30 yetişkin insanı öldürmek için yeterli toksin vardır ( iki miligram kadar küçük bir dozu insanı öldürebilir, arsenik veya siyanürden çok daha güçlü bir zehirdir) ve bilinen bir panzehiri yoktur. Bu riske rağmen, Kore, Çin ve Japonya gibi ülkeler balon balıklarını bir mutfak lezzeti olarak görülür.
Balon balığı etleri yüksek kaliteli restoranlarda sadece özel olarak iki yıl eğitim görmüş, kötü yapılan bir et kesimin bir müşteri için neredeyse kesin ölüm anlamına geldiğini bilen lisanslı şefler tarafından dikkatlice temizlenir ve hazırlanarak servis edilir. Lisanslı şeflerin eğitimleri sırasında bile yılda beş kişi bu balıkları yemekten dolayı ölmektedir. Japonya’da fugu denilen balon balıkları, son derece pahalıdır ve genellikle sashimi olarak çiğ yenir veya çorbada kullanılır. Balon balığı yemenin riskleri Japonya’da yaygın olarak bilinmektedir ve balıkların hazırlanması ve satışı sıkı bir şekilde düzenlenir. Şefler, fugu veya balon balığı filetosu yiyenlerin vücuduna alınan toksinin uyuşturma etkisinin, küçük dozlarda nörotoksinlerin öfori hissi yaratmasının onu yemeyi çekici hale getirdiğini belirtmektedir. Eğitimli bir şef tarafından uygun şekilde hazırlandığında bile her yıl yaklaşık yarım düzine kişi akşam yemeğinde yedikleri balon balığının felç edici etkilerinden dolayı ölmektedir. Zehirlenmeler olduğunda belirtiler iyi tanınırsa etkili tedavi çok başarılı olabilir ve ölümler azaltılabilir.
Zehirlenme Belirtileri Dudaklarda Başlar
Balon balıklarının ölümcül karakterinden sorumlu olan tetrodotoksin balıkların derisinde, karaciğerinde ve üreme organlarında bulunur. Tetrodotoksin (TTX) bir nörotoksindir, yani sinirlerin ileti almasına ve taşımasına izin veren sodyum kanallarını bloke eder. Balon balığı zehirlenmesinin ilk aşaması, dudaklarda ve dilde karıncalanma hissidir, bunu kısa bir süre 
sonra tüm yüzde uyuşma ve felç takip edilir. Daha sonra, toksin ekstremitelere (kol ve bacaklara) ve sonra vücuda doğru hareket eder. Solunum kaslarına ulaştığında nefes almak zorlaşır ve daha sonra imkânsız hale gelir. Toksin ayrıca kalp yetmezliğine neden olabilir. Ölüm, zehire maruz kaldıktan sonraki 20 dakika ya da 24 saat içinde gerçekleşebilir. Panzehiri olmadığından zehirlenme durumunda yapılabilecek tedavi, vücut toksini doğal olarak atılıncaya kadar yapay olarak nefes almayı desteklemektir. Bu tedavi yöntemi çok başarılıdır, birçok kişide tam iyileşme sağlar.
Ülkemizdeki Tehlike
Balon balıkları tropikal sularda geniş çapta dağılmıştır ve bu balıkları tüketecek olanlar, Asya ülkeleri dışında balık tutanlar her zaman tehlikelerin farkında değildir. Balık, son yıllarda, özellikle türlere aşina olmayan balıkçılar için yeni sorunlar ortaya koyan yeni bölgeleri işgal etmiştir. Nispeten yakın zamanda, balıklar Doğu Akdeniz’e ve Türkiye denizlerine gelmiştir. Türkiye’de denizlerde istilacı olan balon balıklarının bir tek türü yoktur, 6 değişik türü bulunmaktadır. Dolayısıyla boyutları da değişkendir. Her tür farklı bir derinlikte yaşamayı tercih eder. Cüce balon balıkları ülkemizde sığ sularda bulunup yüzmekte olan kişilerin yakınına kadar gelebilir ama herhangi bir zarar vermez. Yine de yaşamının değişik evrelerindeki davranışları farklı olabilir. Sığ sulara beslenmek amacıyla da gelebilirler.
İnsanlarda toksik etki göstermesi nedeniyle ölüme sebep olmasından başka balıkçılık ve ekosistem üzerinde de olumsuz etkiler gösterir. Balon balıkları insanlara saldırmasa da keskin ve oldukça sağlam olan dişleriyle balıkçıların ağlarını, misinalarını kopardıkları görülmektedir. Hem zarar verici olası etkilerinden korunmak hem de rahatsızlık vermemek, sucul ekosistemin korunmasını sağlamak için balon balıklarına ve diğer canlılara dokunulmamalıdır. Türkiye’de lezzeti için balon balığı pazarı yoktur, ancak balıkçılar avladıkları balıkları sıklıkla yerler çünkü başka bir yerde satamazlar. Yakın tarihli bir anket, ankete katılan balıkçıların % 38’inin balon balığı tükettiğini ve bu grubun % 11’inin zehirlenme belirtileri gösterdiğini tespit etmiştir. İnsanları tehlikeler hakkında eğitmek kesinlikle zehirlenmeyi önlenmenin önemli bir yönüdür.
Balon Balıkları İlaç Pazarında Yer Bulabilir
Ocak 2019’da araştırmacılar, balon balığına lezzet veren ana bileşikleri tanımladıklarını açıklamıştır. Bilim insanları eti sıvı bir özüt elde edene kadar işlemişler, sonra bu maddeyi 28 potansiyel lezzet bileşiği bulmak için analiz etmişlerdir. Son olarak, bu bileşiklerin 12’sinin tat testleri yapılmıştır. Ölüme neden olabilecek güçlü toksinleri nedeniyle bu balık besin olarak tüketilmese de ilaç pazarında bir yer edinebilir. Yüksek dozlarda son derece tehlikeli olduğunu kanıtlanan tetrodotoksin daha düşük dozlarda tıbbi faydalar sağlayabilir. Çalışmalar, bazı durumlarda toksinin özellikle kanser hastalarında ağrıyı hafifletebileceğini göstermiştir. Tetrodotoksin ağrıyı hafifletmek için opiat’lara (uyuşturuculara) alternatif bir aday olabilir. Sonuçta bu istilacı türlerin değerli faydalar sağlayabileceği durumlar bulunabilir.
Kaynakça:
https://www.nationalgeographic.com
https://www.theguardian.com
http://www.akdenizkoruma.org.tr
Yazar: Müşerref Özdaş