21. yüzyılda yaşamak, zehirli bir dünyada yaşamakla eşdeğerdir. Hızlı kentleşme ve geçen yüzyılda fosil yakıtların artması, kişileri havadaki, topraktaki karbondioksit, uçucu organik bileşikler ve endokrin bozucu kimyasallar dâhil sudaki zararlı kimyasallara her zamankinden daha duyarlı hale getirmiştir. Bu kirleticiler, kanser, kalp hastalığı ve akciğer hastalığı gibi birçok kronik hastalık riskini artırarak önemli bir küresel sağlık sorunu haline getirir. Kimyasallara maruz kalma kozmetiklerde, plastiklerde ve mobilya gibi yaygın ev eşyalarında kullanıldığından günlük olarak yoğun şekilde yaşanan bir durumdur.
Kontrollü çalışmalar, uçucu organik bileşikleri, havadaki karbondioksiti normal aralıktaki ve ofis ortamlarında bulunan seviyelere (ofislerin en kötü % 25’i) düşürdüğünü, birçok önemli biliş parametresinin önemli ölçüde azaldığını göstermektedir. Havadan kaynaklanan etkilerin büyüklüğü, alınan nootropiklerden daha büyüktür. Uçucu organik bileşikler ve karbondioksit seviyeleri düşük olduğunda bilişsel skorlar % 101 daha iyidir. Bu yazıda kirliliğin ve çevresel toksinlerin insan sağlığı üzerindeki zararlı etkileri hakkında bilgiler bulunmaktadır.
Çevre Kirliliği Nedir?
Sanayi devriminin ardından artan şehirleşme ve ekonomik gelişme, enerji tüketiminde ve atık emisyonlarında bir artışa neden olmuştur. Bu nedenle, çevre kirliliği dünya çapında rahatsız edici oranlara ulaşmaktadır. Yakın tarihli bir Dünya Sağlık Örgütü (WHO) raporuna göre, dünya nüfusunun yüzde 92’si, DSÖ güvenlik sınırlarını aşan kirli bölgelerde yaşamaktadır. Bu bölgelerdeki çocuklar özellikle risk altındadır. UNICEF’in yakın tarihli bir raporunda (Ekim 2016), beş yaşın altındaki yaklaşık 600.000 çocuğun, özellikle de düşük gelirli ülkelerde, açık ve kapalı hava kirliliğinin yol açtığı ya da ağırlaştırdığı hastalıklardan her yıl öldüğü tespit edilmiştir.
Çevresel toksinlerdeki endişe verici artış, ABD’ye yıllık sağlık harcamalarında yaklaşık 340 milyar dolara mal olan önemli bir halk sağlığı problemi olarak kabul edilmektedir. Bu kirleticilerin ilgili en arasında karbon monoksit (CO), kükürt dioksit (SO olan 2 ), azot oksitler (NOx), uçucu organik bileşikler (VOC), ozon (O 3 tümü), ağır metaller ve solunabilir parçacık madde, doğum öncesi bozukluklar, solunum bozuklukları, kalp hastalığı, zihinsel bozukluklar, ayrıca hastalık olasılığının artması ve yaşam ömrünün azalması ile ilişkilendirilmiştir. Bu kimyasalların birçoğu, ulaşım kaynakları (örneğin, araçlar) sabit kaynaklar (örneğin fabrikalar, enerji santralleri ve rafineriler) ve iç mekan kaynakları (örneğin, inşaat, temizlik ve pişirme malzemeleri) dahil olmak üzere insan yapımı kaynaklardan kaynaklanmaktadır.
Çevre Kirliliğinin Kötü Sağlık Etkileri
1) Kanser riskini artırır: Dış hava kirliliğinin temel bir bileşeni olan partikül madde (PM) , Uluslararası Kanser Araştırmaları Ajansı (IARC) tarafından 1 numaralı kanserojen olarak sınıflandırılmıştır; bu, insanlarda kansere neden olduğu sonucuna varmak için yeterli kanıt olduğu anlamına gelir. Kanser oranları, Çin’deki köylerde (hava kirliliği seviyelerinin dünya çapında gözlenen en yüksek seviyeler arasında olduğu) yükselmektedir ve bu bölgelerdeki egzoz, kömür dumanı ve taşıt dumanından kaynaklanan artan atmosferik partikül madde seviyelerine atfedilen bir olgudur.
Uluslararası Kanser Araştırma Ajansı, uzun vadeli hava kirliliğine maruz kalmanın doğrudan akciğer kanserinin bir nedeni olduğunu da bulmuştur. Akciğer dokusu, solunan havadaki kanserojen maddeler ile yoğun teması nedeniyle özellikle hassastır. Uçucu organik bileşikler, oda sıcaklıklarında uçucu (gazlı) olabilen organik bileşiklerdir. Birçok yaygın ev ürünleri ve ofis malzemeleri (örneğin boyalar, halılar, oda spreyleri, dezenfektanlar ve böcek ilaçları) emisyonları nedeniyle iç mekânlarda daha yüksek seviyelerde bulunurlar.
Benzen, formaldehit, vinil klorür, karbon tetraklorür, 1,2-dikloroetan, trikloretilen ve kloroform dahil olmak üzere birçok uçucu organik bileşiğin kansere neden olduğundan şüphelenilmektedir. Kronik riskler, insanlarda lösemi, lenfoma, miyelom ve anjiyosarkom gelişimi ile ilişkilendirilmiştir. Dünya Sağlık Örgütü (WHO) Küresel Hastalık yükü projesinde, dünya çapındaki kentsel hava kirliliğinin (PM konsantrasyonları ile ölçüldüğü) trakeal, bronşiyal ve akciğer kanserlerinden kaynaklanan ölümlerin yaklaşık % 5’ine katkıda bulunduğu tahmin edilmektedir.
Hava kirliliğinin kanserojenliğini doğrulayan temel kanıtlar, DNA hasarı, iltihaplanma, oksidatif stres , değişen telomer uzunluğu ve bozulmuş DNA metilasyonu ile ilişkisini ortaya koyan insan ve hayvan biyomoleküler çalışmalarından gelir.
2) Bağışıklık bozukluğu ve otoimmün bozuklukları riskini attırır: Kentsel parçacık halindeki maddelerin çoğunu oluşturan dizel egzoz partikülleri, TH1 tepkilerini bastırır ve solunum yolu enfeksiyonlarına yatkınlığı arttırır. Her ne kadar genetik faktörler otoimmün hastalıkta yer alsa da, otoimmünite insidansı, çevresel faktörlerin büyük oranda dahil olduğunu gösteren yalnızca popülasyon düzeyinde genetik değişikliklerin sorumlu olduğu sonucuna varmak için çok hızlı artmaktadır. Aslında, çevresel hastalıkları olan birçok insanda hava kirliliği ile bağlantılı bir dizi otoimmün hastalık vardır. Organik solvent maruziyeti otoimmün hastalık için bir risk faktörüdür ve insanlarda sistemik skleroz, primer sistemik vaskülit ve multipl skleroz gelişimi ile ilişkili bulunmuştur. Kimyasal kirleticiler aynı zamanda birçok otoimmün hastalığın gelişiminde rol oynayan hormonal işlevi de bozabilir
3) Allerji, astım ve akciğer fonksiyonunu etkiler: Epidemiyolojik çalışmalar, hava kirliliğinin, 
özellikle kırsal kesimdeki nüfusla karşılaştırıldığında, kentsel alanlarda yaşayan insanlarda artan solunum yolu alerjisi sıklığı ile ilişkili olduğunu göstermektedir. PM 0.1 olarak bilinen belirli bir büyüklükten daha küçük partikül madde alt kümeleri özellikle tehlikelidir. Bu parçacıklar akciğerin en derin (alveoler) kısımlarına nüfuz edebilir ve kan dolaşımına girerek çeşitli farklı organ dokularına doğrudan zarar verebilir.
Çok kirli bölgelerde büyüyen çocuklar (yüksek O3, PM ve aldehit seviyeleri ile), nazal astarda düzensiz yapısal değişiklikler gösterir. Bu defektler solunum yollarında bozulma, akciğer enfeksiyonu ve inflamasyona yol açabilir. Yaygın bir zemin seviyesi kirletici olan ozon, uçucu organik bileşikler (VOC’ler) güneş ışığının varlığında azot oksitlerle reaksiyona girdiğinde oluşan güçlü bir oksidandır. Yüksek ozon seviyeleri, yaygın havayolu ve akciğer dokusu hasarının yanı sıra daha ciddi astım semptomları ve Avrupa ve ABD’de artan solunum yolu hastanesi kabulleri / ölümleriyle ilişkilidir. Sülfür oksitler, azot oksitler ve karbon monoksit gibi trafikle ilgili kirliliğin diğer bileşenleri, akciğer tıkanıklığı, akciğer dokularında sıvı birikmesi, hırıltılı ve akciğer enfeksiyonları gibi solunum komplikasyonlarının gelişmesine bağlanmıştır.
4) Beyni zararlar ve bilişsel düşüşü hızlandırır: Hava kirliliğine maruz kalmak farelerde ve sıçanlarda beyin iltihabına neden olmaktadır. Orta yaşlı ve yaşlı yetişkinlerin bir çalışmasında, PM’de minimal (2 µg) bir artışın, her iki beynin yaşlanmasının biyo belirteçleri olan daha yüksek beyin felci riski ve daha küçük beyin hacmi ile ilişkili olduğu bulunmuştur. Her ikisi de yeni binalarda yaygın olarak bulunan karbondioksit ve uçucu organik bileşiklerin, baş ağrısı, hafıza sorunları, uyuşukluk ve zihinsel karışıklık, beyin sisi ile karakterize bir durum olan hasta bina sendromu ile ilgili olduğuna inanılmaktadır.
Kontrollü bir araştırma, düşük karbondioksit ve uçucu organik bileşik seviyeleri olan koşullarda çalışan ofis çalışanlarının bilişsel performansının (yani kriz yanıtı, strateji ve bilgi kullanımı), geleneksel ofis ortamlarında çalışanların neredeyse iki katı olduğunu tespit edilmiştir. Yüksek uçucu organik bileşikler ve karbondioksit), bu kimyasalların entelektüel kapasiteyi azaltabildiğini gösterir. Kurşunsuz benzinin kullanımındaki artışa rağmen, kurşun hala dünyanın birçok yerinde dış hava kirletici olmaya devam etmektedir. Prenatal risklerin çocuklarda beyin fonksiyonlarını değiştirdiği ve IQ seviyelerini düşürdüğü gösterilmiştir. Başka ağır metallerin solunması nöro-davranışsal bozulmalara neden olabilir.
Örneğin, kömür yakan elektrik santrallerinden salınan bir element olan cıva, nöronlar için toksiktir ve sinirlilik, konsantre olma zorluğu, bilişsel bozukluk ve hafıza kaybı (eretizm) ile karakterize edilen nörolojik bir hastalığa yol açabilir. Manganez seviyesine yüksek düzeyde maruz kalmak da nörolojik hasara neden olabilir. Bir çalışma, Mn konsantrasyonunun (kan, idrar ve ayak tırnağı örneklerinde) kaynakçılarda ve eriticilerde genel nörokognitif performansla (bellek, konsantrasyon ve motor testleriyle değerlendirildi) ters orantılı olduğunu bulmuştur.
5) Depresyona ve diğer duygudurum bozukluklarına neden olabilir: Nöronal hücre kültürlerinde yapılan çalışmalar, dizel egzoz partiküllerinin mikroglia aktive edebileceğini ve dopaminerjik nöronların ölümüne neden olabileceğini göstermiştir. Çünkü merkezi sinir sistemi (CNS) dopamin deplesyonudur ve hava kiriliği dopaminerjik nörotoksisite indükleyerek depresyon semtomlarını şiddetlenir. İnsan gözlem çalışmalarından elde edilen veriler, hava kirliliği depresif bozukluklar, intihar sıklığı ve hatta, migren ve baş ağrısı semptomlarını şiddetlendirebilir. Organik çözücülerin (örneğin, toluen, ksilen, benzen ve trikloretilen) maruz kalan bireylerde anksiyete, depresyon ve panik atakları dahil olmak üzere bir dizi psikolojik sorunlara ve ruh hali rahatsızlığına neden olduğu bildirilmiştir.
6) Kalp hastalığı riskini artırabilir: Büyüyen bir epidemiyolojik ve klinik kanıtlar topluluğu, dış mekan hava kirliliği ile kalp hastalığı ve inme sıklığı arasında tutarlı bir bağlantı kurar. Bu hava kaynaklı kirletici maddelerden en önemlisi karbon monoksit, azot oksit, kükürt dioksit, ozon, kurşun ve partikül maddeyi içerir. Bu toksinler, özellikle konjestif kalp yetmezliği ve aritmi (anormal kalp ritimleri) olan hastalarda, kalp hastalığı nedeniyle yüksek hastaneye yatış ve ölüm oranları ile ilişkilidir. Bu, muhtemelen kalp hastalığı, başarısızlık için risk faktörü olan vasküler disfonksiyon, inflamasyon, oksidatif stres, kan pıhtısı oluşumu ve kirletici maddeler tarafından artmış kan basıncının artmasından kaynaklanmaktadır. Ayrıca, bazı kirleticiler (örneğin, ozon ve PM) akciğer sinir reflekslerini uyarabilir ve sempatik/savaş ya da kaç stimülasyonunu arttırabilir, bu da kalp hızı değişkenliği ve aritminin azalmasına neden olur.
7) İnsülin direncini artırır ve tip 2 diyabete neden olabilir: Hava kirliliği (özellikle trafik kirliliği, azot dioksit, tütün dumanı ve partikül madde) insülin direncinin ve tip 2 diabetes mellitusun önde gelen bir nedenidir. Yüksek partikül madde konsantrasyonlarının (PM2.5), tip 2 diyabetli bir hayvan modelinde insüline cevap veren organlarda inflamasyonu artırmasının yanı sıra enerji metabolizmasını ve glukoz homeostazisini bozduğu bulunmuştur. Hava kirliliğine kronik olarak maruz kalınması, diyabetik hastaların klinik sonuçlarını da kötüleştirebilir. Bir çalışma, kirleticiye maruz kalmanın diyabetik hastaların kalp hastalığına ve felç risk faktörlerine karşı kırılganlığını arttırdığını göstermiştir. 
8) Kırışıklıklar ve erken cilt yaşlanmasına neden olur
Havadaki partikül maruziyeti cilt yaşlanma belirtileri, özellikle pigment lekeleri ve kırışıklıkları ile güçlü bir şekilde ilişkilidir. Egzama gibi rahatsızlıklar, şehir sakinlerinde, kırsal alanlarda yaşayan insanlara kıyasla daha fazla kirlilik bulunan yerlerde daha yaygındır. Zararların, birçok kirleticinin deriden geçme ve enflamatuar yolakları harekete geçirme, melanositlerden melanin üretimini uyarma (istenmeyen güneş lekelerine neden olma) ve yeni kan damarı büyümesini tetikleme sonucu ortaya çıkması kabiliyeti öne sürülmektedir. Kirleticiye maruz kalma sonucu ortaya çıkan cilt hasarı ayrıca, kolajenleri gideren ve kırışıklıklara neden olan onarım işlemlerini de aktive eder.
9) Üreme fonksiyonunu ve verimliliği engeller: Bilim adamlarının çevre kirliliğine maruz kalma ile ilişkilendirdiği ABD’deki vahşi yaşam türleri arasında kendiliğinden düşüklerde endişe verici bir yükseliş vardır. Benzer şekilde, yüksek konsantrasyonlarda azot dioksit ve partikül maddeye maruz kalan kadınlarda (in vitro fertilizasyona uğrayan) canlı doğum oranlarında belirgin bir azalma ve yüksek düşme riski gözlenmiştir. Bu kirleticilerin bir kısmı hormonal yıkıcıdır ve büyümeyi, gelişmeyi ve doğurganlığı kontrol eden hormonların etkisine müdahale edebilir. Hava kirliliğinin ayrıca semen kalitesi üzerinde olumsuz etkisi vardır. Erkeklerde yapılan bir çalışmada, yüksek düzeyde hava kirliliğine maruz kalmanın, daha az hareketli sperm, daha fazla anormal şekilli sperm ve daha fazla sperm kromozomal sapması dahil olmak üzere bir dizi semen ölçüsündeki kusurlarla anlamlı şekilde ilişkili olduğu bulunmuştur.
10) Tiroid aktivitesine müdahale eder: Benzenle ilgili bileşikler dahil olmak üzere birçok uçucu organik bileşik, tiroid fonksiyon bozukluğu ve kanser ile ilişkilidir. Transtiretin bağlama inhibisyonu, tiroid homeostazını bozan ve potansiyel olarak tiroid kanseri riskini artıran kan tiroid hormonunun tükenmesine yol açabilir. Araba emisyonlarından ve organik çözücülerden kaynaklanan kirleticilerin, iyot taşınmasına müdahale ederek ve oksidatif stresi indükleyerek otoimmün tiroid hastalıklarını tetikleyebileceği ve böylece tiroid bezine inflamatuvar bir yanıt başlatacağı düşünülmektedir. Bazı kirleticiler hormonal bozucular (örneğin, PCB’ler, BPA’lar ve Ftalatlar) olarak görev yapar ve reseptörüne bağlanan tiroid hormonunu bloke eder.
11) Obezite riskini artırabilir: Trafikle ilgili kirliliğin yüksek seviyeleri çocuklarda daha yüksek vücut kitle indeksi ile ilişkilidir. Hava kirleticilerinin diyabet ve yağ depolamasını destekleyen iltihabı tetiklediği öne sürülmektedir. Bu teori, hava kirliliğine maruz kalan ve bir yağda kesilmiş diyetle beslenen farelerin aynı diyeti yiyen, ancak temiz hava soluyan farelere göre daha fazla vücut yağ ve insülin direnci geliştirdiğini gösteren hayvan çalışmaları ile desteklenmektedir. Kirletici maddeler hormonal bozucular (örneğin, PCB, BPA ve Fitalatlar) gibi hareket ettiğinden ve tiroid aktivitesini engellediğinden, bu kimyasallar kilo alımını artırabilir.
12) Kemikleri zayıflatma ve dişlerde lekelenme: Tayvan’da yapılan bir popülasyon temelli bir kohort çalışması, karbon monoksit ve azot dioksit maruziyetinin, erkek ve kadınlarda artmış osteoporoz riski ile ilişkili olduğunu bulmuştur. Hava kirliliğine maruz kalma, osteoklastik (kemik kaybı) aktivitesini uyararak kemik mineral yoğunluğunu azaltabilecek sistemik ve dokuya özgü iltihaplanmaya neden olur. Bu fikir, kronik enflamatuar hastalıkları olan hastalarda kemik mineral yoğunluğu kaybını ortaya çıkaran çalışmalarla da desteklenmektedir.
Birçok endüstriyel işlemde yaygın olarak kullanılan bir element olan flor, kemiklerde birikebilir (kronik yüksek seviyeli maruz kalmalar sırasında) ve hipermineralizasyona (kemik sertleşmesi) neden olabilir ve bu da eklem hareketliliği, anormal kemik oluşumu ve kemik kırılma riskinin artmasına neden olabilir. Uzun süreli maruz kalmalar ayrıca diş minesindeki beyaz, sarı, kahverengi ve siyah lekelerin ortaya çıkardığı bir durum olan dental florozise yol açabilir.
13) Yaşlanma sürecini hızlandırabilir: Biyolojik yaşlanmanın bir özelliği olan telomer uzunluğu, trafik kirliliğine maruz kalan konularda kısalmaktadır. Bu, telomerik DNA’ya zarar veren ve yıpratma hızını hızlandıran, reaktif oksijen türlerinin (ROS) ve kirletici maddeler tarafından enflamatuar markörlerin uyarılmış üretimine atfedilir. İlerleyen telomerik kısalma, hücresel yaşlanma, ölüm veya kanser dönüşümüne yol açar, böylece kanser ve kalp hastalığı gibi birçok kronik durumun riskini yükseltir.
14) Böbrek hastalığına neden olabilir: Böbrek, kısmen, benzersiz fizyolojik ve yapısal özelliklerine atfedilen çeşitli öldürücü kimyasalların toksik etkilerine karşı oldukça hassastır. Böbrekler, kalp debisinin kabaca % 25’ini aldıkları için, vücut dolaşımındaki büyük miktarda kimyasal madde ve ilaçlar böbreklere verilir. Ayrıca, böbrekler konsantre idrar oluştururken, tüp sıvısında toksik kirleticiler biriktirirler. Böylece kanda toksik olmayan seviyelerde bulunan bir kirletici madde böbreklerde toksik seviyelere ulaşabilir ve bu da doku zedelenmesi olasılığını artırabilir. Çin’de yapılan bir çalışmada, yüksek PM seviyelerinin yüksek olduğu bölgelerde, böbrek yetmezliğine yol açabilen bir bağışıklık bozukluğu olan membranöz nefropati oranlarının daha yüksek olduğu bulunmuştur.
15) Karaciğere zarar verir: Dizel egzoz partikülleri, partikül madde, kömür uçucu kül ve karbon karası gibi hava kirletici maddelerin karaciğer toksisitesine neden olduğu ve insanlarda 
karaciğer hastalıklarını tetikleyebileceğini veya alevlendirebileceğini gösteren birçok hayvan modelinde karaciğer iltihabı ve yağ birikimini arttırdığı gösterilmiştir.
16) Gut sağlığına zararlıdır: Hayvan modellerinden elde edilen kanıtlar, yüksek düzeyde partiküllü maddeye kronik bağırsak maruziyetinin, bağırsak geçirgenliğini artırarak, kolon hareketliliğini azalttığı ve bağırsak mikrobiyo kompozisyonu ve fonksiyonunu değiştirerek GI enflamatuar hastalıkların gelişmesine yol açabileceğini göstermektedir.
17) Göz hasarına neden olabilir: Ağır kirli bölgelerde yaşayanların, kuru göz sendromu geliştirme riski daha yüksektir. Yaşa bağlı katarakt, dünya çapında körlüğün önde gelen bir nedenidir. İç mekan kirliliğinin ana kaynağı olan sigara içmek, muhtemelen sigara dumanında Kadmiyum ve Kurşun varlığından dolayı katarakt oluşumuyla yakından ilişkilidir.
Kaynakça:
conserve-energy-future.com
hindawi.com
mass.gov
Yazar: Özlem Güvenç Ağaoğlu