Endotelinler kan damarların daralmasına ve kan basıncının artmasına neden olan hormonlardır. Aşırı aktif olduğunda, kalp, akciğer, böbrek bozuklukları ve daha fazlasına neden olmaktadır. Bu yazıda endotelinler ile ilişkili durumlar, bunların artmasına veya azalmasına neden olan faktörler hakkında bilgiler yer almaktadır.
Endotelini Artıran Faktörler
1) Sigara dumanı: Kronik pankreatitli sigara içenler üzerine yapılan bir çalışmada, sigara dumanının ET-1 düzeylerinde artışa neden olduğu bulunmuştur. Sigara dumanı, birçok farklı dokuda ET-1 ile birlikte ETA ve ETB reseptörlerinin üretimini de arttırmaktadır. Endotelinin etkilerini büyütme yeteneği, sigara içmenin neden kalp ve akciğer rahatsızlıklarına bu kadar güçlü bağlı olduğunun önemli bir parçasıdır.
2) Hava kirliliği: Kirliliğe maruz kalma ile endotelin seviyeleri arasında anlamlı bir ilişki bulunmaktadır. Kirliliğin, artan ET-1 seviyelerine bağlı olarak kalp ve kan damarlarını olumsuz etkilediği bilinmektedir.
3) Yaşlanma: Yaşlandıkça, endotel kaynaklı hastalıklara yakalanma ihtimali artmaktadır. Ayrıca yaşlanma ET-1 üretiminin artmasına ve endotelin sistemini daha aktif hale gelmesine neden olmaktadır. Bir başka derlemede endotel ilişkili kan damarı daralmasının yaşla birlikte arttığı ve hipertansiyon (yüksek tansiyon) gelişmesine neden olabileceği gösterilmiştir.
4) Stres: Stres kalp hastalığına bağlıdır. Son bulgular strese bağlı kalp hastalığının kandaki ET-
1’deki artıştan kaynaklanabileceğini düşündürmektedir.
5) Yüksek insülin: İnsülin vücutta ET-1 üretimini ve kan damarları üzerindeki etkilerini arttırmaktadır ve bu da potansiyel olarak kardiyovasküler sistemde yaygın hasara yol açmaktadır.
6) Fazla kilolu olmak: Bir derleme, ET-1 düzeylerini ve konstriktif etkisini artırarak obezitenin kan damarı bozukluklarına katkıda bulunduğunu bulmuştur.
8) Bazı ilaçlar: Bazı ilaçlar ET-1 seviyelerini artırmaktadır, örneğin, sunitinib (anti-kanser ilacı) 4 haftalık tedaviden sonra hastalarda ET-1 düzeylerini iki katına çıkardığı ve 8 gün sonra sıçanlarda üç katına çıkardığı tespit edilmiştir.
9) Fototerapi: Fototerapi yani ışığın spesifik dalga boylarına maruz kalma 33 erken doğmuş bebekte ET-1 düzeylerini önemli ölçüde arttırmaktadır.
Endotelin Reseptör Blokerleri
Endotelin ile ilişkili hastalıklar endotelin reseptör blokerleri (antagonistler) kullanılarak tedavi edilmektedir. ETA ve ETB reseptör bloker olan Bosentan, düşük oksijen akışının neden olduğu hipertansiyonu (yüksek tansiyon) tersine çevirmektedir. Aynı zamanda kalbin genişlemesini ve arterlerin yeniden şekillenmesini azaltmaktadır. Ayrıca Bosentan pulmoner hipertansiyonu olan hastalarda egzersiz kapasitesini ve kan dolaşımını artırmaktadır. ETA reseptör blokajının böbreklere kan akışını arttırdığı gösterilmiştir. Bununla birlikte, ETB reseptör blokerlerinin kronik böbrek hastalığı olan hastalarda kan akışı üzerinde olumsuz etkileri olmuştur. Endotelin reseptör blokajı (ZD4054) meme kanseri hücrelerinde ET-1 ve ETA reseptör varlığını azaltmaktadır ve ayrıca tümörlerin yayılmasını önlemektedir. Bir gözden geçirme araştırması, ETB reseptör blokajlarının sepsis semptomlarını azaltmada daha etkili olduğunu göstermiştir. ETB reseptör blokajları ile tedavi böbreklerdeki kan akışını arttırmaktadır ve oksidatif stresi azaltmaktadır. Endotelin reseptör blokerleri bazı konularda yardımcı olmaktadır ve bunlar aşağıdaki gibidir:
• Orak hücre hastalığı
• Doku hasarı ve fibroz
• Beyin hasarı
• Arterlerin sertleşmesi (ateroskleroz)
• Kanser
• Opioid yoksunluğu
Endotelini Azaltan Faktörler
Endotelin seviyeleri kardiyovasküler ve genel sağlığın bir göstergesidir. Herhangi bir belirti yoksa veya doktor kişiye endişelenmemesini söylerse, düşük veya yüksek seviyeler bir problemi göstermemektedir. Endotelin seviyesini iyileştirmek mutlaka kardiyovasküler sağlıkta iyileşmeye neden olmamaktadır. Çalışmalar çeşitli diyet ve yaşam tarzı faktörlerinin endotelin düzeylerini düşürebileceğini düşündürse de, ek büyük ölçekli çalışmalara ihtiyaç duyulmaktadır. Kişi günlük rutininde büyük değişiklikler yapmadan önce muhakkak doktoruyla görüşmelidir. Endotelini azaltan faktörler bulunmaktadır ve bunlar aşağıdaki gibidir:
1) Egzersiz: 22 yaşlı kişi üzerinde yapılan bir çalışma da üç haftalık egzersiz (Tai Chi) ET-1 
düzeylerini düşürdüğü görülmüştür. Benzer şekilde, düzenli aerobik egzersiz yaşlılarda ET-1 düzeylerini ve genel kan basıncını düşürdüğü bulunmuştur. Aerobik egzersiz, eğitimli erkeklerde ET-1 seviyelerini azaltmış, ancak eğitimsiz erkeklerde artırmıştır. Bunun nedeni, eğitimsiz bir vücutta üretilen stres egzersizi olmaktadır. Benzer şekilde, 20 sağlıklı erkek üzerinde yapılan bir çalışmada bisiklet sürdükten sonra ET-1 düzeyleri düşmüş, ancak koşudan sonra artmıştır. Bu nedenle, egzersizin yoğunluğu ve kişinin genel zindelik seviyesi, egzersizin endotelin seviyelerini artırıp azaltmadığını etkilemektedir.
2) Isı terapisi: Periferik arter hastalığı (PAD) hastaları üzerinde yapılan bir çalışma, ısı tedavisinin kan basıncını ve ET-1 düzeylerini azaltmada etkili olduğu ve böylece bacaklardaki kan akışını iyileştirdiği bulunmuştur.
3) Narenciye flavonoidleri: Varisli damarları olan kadınlar üzerinde yapılan bir çalışmada, flavonoidlerle tedavinin ET-1 düzeylerini düşürdüğü bulunmuştur.
4) Kilo verme: Tip II diyabetli hastalar kilo verdikten sonra azalmış ET-1 göstermiştir.
5) Frenk üzümü: Frenk üzümü glokomlu hastalarda ET-1’i normal seviyelere indirmektedir ve muhtemelen gözdeki kan damarlarının durumunu iyileştirmektedir.
6) Chokeberry: Chokeberry (aronia) bitki özütü ile tedavi edilen metabolik sendromlu ( MS ) hastalarda ET-1 düzeylerinde bir azalma olduğu görülmüştür.
7) Kırmızı şarap: Alkollü veya alkolsüz kırmızı şarabın tüketilmesinden sonra ET-1 seviyeleri azalmıştır, ancak kan basıncı değişikliği görülmemiştir.
8) Kuersetin: Bir flavonoid olan kuersetin, sağlıklı erkeklerde ET-1 düzeylerini düşürmüştür.
9) Epikateşin: 200 mg epikateşin içeren bir takviye ile sadece bir tedavi bile sağlıklı erkeklerde ET-1 düzeylerini düşürmüştür. Bu, normalde çikolata ve yeşil çay gibi epikateşin açısından zengin gıdaların tek bir porsiyonunda bulunan miktardır.
10) L-arginin: L-arginin intravenöz (IV) infüzyonu, anjina (oksijen eksikliğinden kalp ağrısı) olan hastalarda ET-1 düzeylerini düşürmüştür.
11) Folat: Folat takviyeleri hiperhomosisteinemili hastalarda ( kandaki yüksek homosistein seviyeleri) ET-1 düzeylerini düşürmüştür.
12) Genistein: Genistein, yumurtalıkları alınmış sıçanlarda ET-1 düzeylerini düşürmüştür (kadınlarda menopozu simüle etmek için).
13) Somatostatin: Somatostatin, karaciğer nakli yapılan hastalarda ET-1 düzeylerini düşürmüştür ve karaciğer fonksiyonlarını iyileştirmiştir.
14) Ginkgo: Ginkgo ile ön tedavi, kalp hastalığı olan hayvanlarda ET-1 düzeylerini düşürmüştür. Ginkgo özütü ile tedavi edilen kalp hastalığı olan hastalarda ET-1 seviyeleri % 6 azaltmıştır.
15) Kırmızı adaçayı: Kırmızı adaçayı kalp hastalığı olan hastalarda kan ET-1 düzeylerini düşürmüştür.
16) Östrojen: Bu hormon kandaki ET-1 düzeylerini ve kalp hastalığı olan postmenopozal 
kadınlarda ET-1 vazokonstriktif etkilerini azaltmıştır. Östrojen, işleme tabi tutulan hastalarda anjiyoplastinin (kan akışını iyileştirmek için bir balonun arterlere yerleştirilmesi) neden olduğu ET-1 düzeylerindeki artışa karşı koymuştur. Aynı zamanda ET-1’in vazokonstriktif etkilerini azaltmıştır.
17) Zeytinyağı: Yüksek tansiyonu olan kadınlarda artan zeytinyağı tüketimi ET-1 seviyelerini ve ET-1 reseptörlerini azaltmıştır.
18) Sarımsak: Sarımsak tüketimi endotelin neden olduğu yüksek tansiyonu düşürmektedir.
19) Helicobacter pylori eliminasyonu: H. pylori bakterilerinin bağırsaktan çıkarılması, bağırsak ülseri olan hastalarda kandaki ET-1 düzeylerini düşürmüştür.
20) Bazı ilaçlar: Omalizumab (bir IgE antikoru) ile tedavi edilen hastalarda ET-1 düzeyleri önemli ölçüde azalmıştır. Montelukast (bir anti-astım ilacı) ile bir aylık tedavi, hafif astımı olan 36 çocuğun kanında ET-1 düzeylerini düşürmüştür. Morfin ile tedavi edilen kalp krizi hastaları, muhtemelen ET-1’in parçalanmasını katalizlemek için önemli olan bir enzimin aktivasyonu nedeniyle kan ET-1 seviyelerini düşürmüştür.
Kaynakça:
ahajournals.org
frontiersin.org
insight.jci.org
onlinejacc.org
Yazar: Özlem Güvenç Ağaoğlu