Bitkilerin Yaşam Döngüsünde Mayoz
Mayoz, bitkilerde, genellikle, sporlar denen haployit üreme hücreleri meydana getirir ve bunlar sıkça mitotik biçimde bölünerek çok hücreli haployit bitki yapılarına dönüşürler. Bitki üreme biçimlerinden sıradışı olanlarından biri alg benzeri ilkel bitkilerde gerçekleşir. Haployit spor hücreleri (1.evre) mitozla bölünerek hızla büyüyen, pek farklılaşmamış, haployit çok hücreli bir evreye (2.evre) geçerler. Canlı yaşamının çoğunu bu evrede geçirir. Bu aşamada organizma hayatının çoğunu geçirir. Bu çok hücreli bitki, sonuçta, mitoz ile gamet biçiminde özelleşmiş hücreler meydana getirir (3. evre). Bu gametler birleşerek zigot oluşur (4. evre); zigot çabucak mayoz geçirerek dört haployit spor oluşturur ve böylece döngü yeniden başlar. Böyle bir organizmada, o halde, döngünün haployit aşaması (özellikle 2. evre) baskındır ve tek diployit evre (zigot) oldukça kısadır.
Pek çok bitki yaşam döngüsünü diployit olarak tamamlar. Örneğin, bir çok egrelti, döngü zamanlarını aşağı yukarı eşit biçimde haployit ve diployit olarak ayırmışlardır. Eğrelti yaşam döngüsünün diployit aşamasında iken, üreme organlarındaki belirli hücreler mayoz ile bölünür ve dört haployit spor meydana gelir (1.evre). Bu sporlar mitozla bölünerek çok hücreli haployit bitkilere dönüşürler (2. evre). Çok hücreli haployit bitki, sonuçta, gamet biçiminde özelleşmiş hücreler oluşturur (3. evre). Alglerdeki gibi, gametler mayozla değil, mitozla meydana getirilir; çünkü bölünüp gametleri oluşturan hücreler zaten haployittir. Döllenmede bu gametleden ikisi birleşerek diployit zigotu oluşturur (4. evre). Zigot mitozla bölünür ve diployit çok hücreli bir bitkiye dönüşür (5. evre). Bu bitki, zamanla, sporlar meydana getirir ve döngü tekrar başlar.
Bazı bitki grupları yaşam döngülerindeki diployit ve haployit aşamaların göreceli önemi bakımından büyük farklılık gösterirler. Yaşam döngüleri hayvan yaşam döngüsü ile hemen hemen aynı olan çok az sayıda bitki vardır. Bunların 1. ve 2. evreler yoktur ve döngünün haployit aşaması yalnızca gametler ile temsil edilir. Çiçekli bitkilerde 1. ve 2. evreler tamamen terk edilmemiştir, ancak 2. evre kendi başına yaşamayan küçük 3-8 hücreli bir yapıya indirgenmiştir. Bitki yaşamının çoğunu çok hücreli diployit bir organizma olarak (5. evre) geçirir.
Haployitliğin yaygın olduğu bitkiler kısa ömürlüdür, çabuk ve yoğun biçimde ürerler ve farklılaşmaları pek iyi değildir.
Hayvanların Yaşam Döngüsünde Mayoz
Nadir durumlar dışında ileri yapılı hayvanlar, yaşam döngülerinin çoğunu diployit çok hücreli organizmalar olarak geçirirler. Üreme zamanında mayoz haployit gametler üretir ve bunların çekirdekleri döllenmede birleştiği zaman diployit zigot meydana gelir. Zigot, sonra mitozla bölünerek yeni çok hücreli diployit bireyler oluşturur. Gametler (sperm ve yumurta hücreleri) böylece, hayvan yaşam döngüsündeki tek haployit evredirler.
Erkeklerde, sperm hücreleri (spermatozoa) testislerin seminifer tübüllerini çevreleyen germinal epitelyum tarafından üretilirler. Epitelyal hücrelerden biri mayoz geçirdiğinde oluşan dört haployit hücre oldukça küçüktür ancak büyüklükleri yaklaşık olarak aynıdır. Dördü de uzun flagellası bulunan, baş kısımlarında çok az stoplazması olan ve başlıca çekirdek içeren sperm hücrelerine dönüşürler. Spermin bu üretim biçimine spermatogenez denir.
İnsanlarda mayoz ergenlik çağında başlar. Dişilerde yumurta hücreleri, oogenez denen bir süreçle ovaryum foliküllerinin içinde meydana getirilir. Ovaryumdaki bir hücre mayoz geçirdiğinde oluşan haployit hücrelerin büyüklükleri birbirlerinden son derece farklıdır. İlk mayoz bölünmede görece büyük bir hücre ve polar (kutup) cisimcik denen küçük bir hücre oluşur. Bu hücrelerden büyük olanının (sekonder oosit = ikinci oosit) ikinci mayozunda bir küçük ikinci polar (kutup) cisimcik ve kısa süre içinde yumurta hücresine (ovum) farklılaşan büyük bir hücre meydana getirilir. İlk polar cisimcik (kutup cisimciği) ikinci mayoz geçirebilir ya da geçirmeyebilir. Tekrar bölünmezse toplam üç polar cisimcik var demektir. Böylece, ovaryumdaki diployit bir hücre tam bir mayoz geçirdiğinde sadece bir tane olgun ovum oluşturulur; polar cisimcikler tamamen işlevsizdirler. Karşılaştırılacak olunursa, testisteki tam bir mayoz geçiren diployit hücre dört işlevsel sperm hücresi oluşturur. İnsan dişilerinde, oositler birinci mayotik profazı fetal ovaryumda tamamlarlar ve mayoz, daha sonra, ovulasyonun gerçekleşmesi üzerine (olgun bir yumurta bir ovaryumdan salındığında) tamamlanır. Bu iki olay arasındaki 40 yılı aşkın bir zaman bulunabilir.
Oogenezde eşit olmayan sitokinezin getireceği avantaj açıktır. Bu mekanizma ile, olağandışı miktardaki bir sitoplazma ve depolanmış besin, ovumdan gelişecek olan embriyonun kullanması için ovuma katılır. Küçük, oldukça hareketli sperm hücresi yalnızca genetik maddesi ile katkıda bulunur.
Kaynakça:
Khan Academy
Yazar: Taner Tunç