Oltu Taşı, Erzurum’un Oltu İlçesi’nden çıkarılan, başta tespih yapımı olmak üzere kolye, küpe, yüzük, pipo, anahtarlık vb. süs ve ziynet eşyalarının yapımında kullanılan yarı değerli taştır. Siyah amber, siyah inci bu taş için kullanılan diğer isimlerdir. Karbonca zengin kompakt bir linyit çeşididir. Yarı değerli olmasının nedeni, çıkarılmasının zor ve rezervlerinin az olmasıdır. Genel itibariyle siyah renktedir. Oltu ilçesinin kuzeyinde, Dutlu Dağı güney yamacındaki köylerde yüksek miktarda Oltu taşı rezervlerinin olduğu söylenmektedir. Bunların yanında Gürcistan ve çevrelerinde de bu taş çıkarılsa da kalitesi düşük olmaktadır. Rus taşıyla çok benzer özellikte olmakla birlikte, ağırlığına bakılarak, bu iki taş birbirinden ayrılmaktadır. Oltu taşı Rus taşına göre daha hafiftir. Dünya üzerindeki en kaliteli Oltu taşı Erzurum’un Oltu ilçesinden çıkarılmaktadır. Bölge halkı, tarımsal gelirlerinin yanında Ekim-Mart ayları arasında halihazırda faaliyet gösteren 20-30 adet arasında ocaktan Oltu taşı çıkararak ek gelir elde etmektedirler. Oltu taşı çıkarılma işleminin mevsimlik olarak yapılması hammadde sıkıntısını beraberinde getirmektedir. Rezervlerden taş çıkarma işinin zahmetli olması bu işle ilgilenen kişi sayısının giderek azalmasına neden olmaktadır.
Yapılan kazılarda Oltu taşı işlemeciliği bronz çağına dayandığı görülse de Ülkemizde Oltu taşı üzerinde işlemecilik faaliyetleri 18. yüzyıl sonundan itibaren başlamıştır. Asıl gelişimini cumhuriyetin ilanından sonra göstermiştir. Oltu taşı işlemeciliği babadan oğula aktarılarak günümüze kadar süregelmiştir. Günümüzde genel olarak tek kişilik küçük atölyelerde taş işlemeciliği yapılmaktadır. İşlemeciler taşa kendi sanatlarını ve tecrübelerini, Oltu taşına özgü araç gereçler vasıtasıyla taşa aktararak güzel eserler ortaya çıkarmaktadırlar.
Oltu taşının çıkarıldığı çevrelerde birçok ağaç ve bitki fosillerinin bulunması Oltu taşının ağaçlardaki reçinenin topraktaki kil ve linyit ile milyonlarca yıllık etkileşimiyle, basınç etkisiyle bileşik oluşturarak meydana geldiğini düşündürmektedir. Mikroskop altında yapılan incelemede kil planjları, linyit, prit taneleri ve reçine gibi bileşenlerden oluştuğu görülmüştür. Diğer taraftan 1955 yılında, Maden Araştırma Enstitüsü tarafından Oltu taşının ardıç kömüründen meydana geldiğini ispatlamıştır. Ayrıca mikroskop altında Oltu taşının hücreli yapısıyla ağaç kabuğu yapısı ve lifli dokusu belirgin olarak gözlemlenmiştir. Ayrıca, 3213 sayılı Maden Kanunu’nda kıymetli taşlar arasında 5. grup madenler arasında yer almaktadır. Diğer fosil taşlarda olduğu gibi toprak altında yumuşak yapıda olup havayla temas ettiğinde sertleşen bir taştır. Fosillerden oluştuğu düşünüldüğünden bu taşa siyah kehribar da denilmektedir.
Taş rezervlerinin tespitinde herhangi bilimsel yöntem bulunmadığından ocak galerileri yöre halkı tarafından tahmini olarak açılmaktadır. Galeriler sarıçam ormanlarının olduğu yerlerde yamaç arazilerde bulunmaktadır. Yeraltında 3-5 cm kalınlığında 1-2 metre uzunluğunda, yer yer çatallanmış, kırılmış mercekler halinde bulunan Oltu taşı, çekiç ve murç yardımıyla ocaklardan çıkarılmaktadır. Rastlanan merceklerdeki taş alındıktan sonra yeni mercekler bulmak amacıyla tünelde ilerlenir. Yer altında yumuşakken, çok çabuk kırılabilmesinden ötürü taşın çıkarılması esnasında çok titiz çalışılması gerekmektedir. Çıkarılan taşın damarlılığı ve büyüklüğü, işlenme üzerinde etkili olduğundan bu özellikler Oltu taşının kalitesinin göstergesidir. Elde edilen taşlar, kalitesine ve ağırlığına bağlı olarak belirlenen fiyatlarda Oltu taşı işlemeciliği yapanlara satılmaktadır. Taşın birim fiyatı, arz miktarının değişimi nedeniyle, mevsimsel değişiklik görülmektedir. Madenciler değerlendirmeyi göz kararı ve kovalarda tartarak yapmaktadırlar. Satın alınan taşların çatlaması ve hava alarak sertleşmesini önlemek amacıyla işleneceği zamana kadar toprak içerisinde saklanırlar. İşleme yapılacağı zaman toprak altından çıkarılan taşların üzerindeki toprak temizlenir. İşleme esnasında ham Oltu taşları keserle kırılarak yapılacak mamule uygun boyutlara getirilir. Bu esnada taştaki yabancı maddeler ve çatlaklıklar da uzaklaştırılır. İşlemeye uygun olan taşlar seçilerek, Oltu taşına özgü bıçaklarla, taşlara istenilen şekil verilir. Kumpas denilen aletle tasarlanacak ürüne uygun olarak ölçüleme yapılar. Son olarak da ağaç kömür tozu, tebeşir tozu ve zeytinyağı ile cilalanmaktadır.
Oltu taşı, yeraltından çıkarıldığında çok yumuşak olan ve havayla temas etmediği sürece yumuşaklığını muhafaza eden bir taştır. Havayla temas ettiği anda sertleştiğinden dolayı işlemenin son aşaması olan cilalama işlemi tamamlanıncaya kadar bir torba içinde nemli toprakta muhafaza edilmektedir. En iyi ustalar bile işlediği taşlardan birkaçı fire vereceğinden dolayı bir kilo ham Oltu taşından yedi adet 33’lük tespih elde edilebilmektedir.
Oltu taşı işlemeciliğini yaşatmak ve Oltu taşının tüm dünyada bilinirliliğini artırmak amacıyla Oltu taşı işletmecilerinin bir araya gelerek 1989 yılında Oltu Taşı Derneği (OTD) kurulmuştur. Çeşitli sivil toplum kuruluşları ve kamu kurumları ile birlikte Oltu taşının bilinirliğinin arttırılması amacıyla çeşitli faaliyetler düzenlemektelerdir. Böylece pazarlama altyapısının güçlendirilmesiyle ülke ekonomisine sağladığı katkının arttırılması amaçlanmaktadır.
Faydaları:
– Stres azaltıcı, depresyon giderici, mutluluk verici özellikleri nedeniyle geçmişten beri şans taşı olarak bilinmektedir. Bu özelliklerine bağlı olarak başlıca kullanım alanı tespih yapımıdır.
– Gerdanlık olarak kullanılması tiroit enfeksiyonlarını yok etmekte, guatr oluşmasını engellediği söylenmektedir.
Özellikleri:
– Organik madde olduğundan sürtünmeyle elektriklenerek toz ve küçük kağıt parçaları gibi hafif maddeleri üzerine çekmektedir.
– Çıra gibi is çıkartarak alevli bir şekilde yanar. Yanma sonucunda sigara külüne benzer kül bırakmaktadır.
– Oltu taşı bıçakla veya zımparayla kazındığında kahverengi toz çıkarmaktadır. Kahverengi toz çıkarması ağaç fosili olduğunun kanıtıdır.
Yazar:Çiğdem Aydın