Yaşam kalitesi kavramı nitekim yıllar içinde gelişti ve giderek artan bir şekilde eklemlenen bir fikir haline gelmiştir. Yani, kişinin fiziksel, psikolojik ve duygusal sağlığının algılanması, bağımsızlık derecesi, sosyal ilişkiler ve kişinin bağlamıyla etkileşim türüdür. Ayrıca, yaşam kalitesi yapısının sağlıktan daha geniş olduğunu, bunun eşanlamlı olmadığını da bilmek önemlidir. Bu anlamda sağlıklı olmak yaşam kalitesinin bir boyutu olarak ve sağlığı kolaylaştırıcı davranışlar yaşam kalitesinin yordayıcısı olarak kabul edilir. Bu yönler ve diğer birçok özellik, bu anlatı incelemesinde derinlemesine analiz edilmeli ve açıklığa kavuşturulmalıdır.
Yaşam Kalitesi Kavramı ile Sağlık Kavramı Arasındaki Fark
Çoğu zaman, daha önce de söylendiği gibi, yaşam kalitesi kavramı sağlık kavramı ile karıştırılır, ancak bu yanlıştır. Çünkü sağlık terimi, yaşam kalitesini açıklamaya yeterli değildir. Örneğin, bazı bireyler kötü bir işlevsel durumla veya kötü bir sağlık durumuyla yaşayabilir, ancak yüksek bir yaşam kalitesi ifade ederler veya bunun tersi de geçerlidir. Dahası, yaşam kalitesi aynı zamanda basitçe yaşam tarzı, yaşam doyumu, zihinsel durum veya esenlik terimleriyle eşitlenemez. Son yıllarda tahmin edildiği gibi, birkaç bilimsel çalışma bu yapıyı daha iyi tanımlamaya çalışmıştır. Bu kavramın incelenmesi ve gözlemlenmesi için en uygun alan ve araçları özetlemiştir. Aslında geçtiğimiz yıllarda tamamlayıcı sağlık durumu ölçütlerinin iki türü ortaya çıkmıştır ve bunlar aşağıdaki gibidir:
• Fonksiyonel sağlık durumunun objektif ölçümleri,
• Subjektif sağlık ve esenlik ölçümleri,
Bu önlemler çok düzeyli ve çok boyutludur ve yayınlanmış birçok yaşam kalitesi ölçütü vardır. Gerçekten önemli bir ölçme ölçeği Dünya Sağlık Örgütü’nün Yaşam Kalitesi ölçeğidir. Bu anket, konunun Likert ölçeğinde (1’den 5’e kadar) sağlayabileceği cevapları inceleyerek bu spesifik alanı ölçer. Bu anket iki versiyonda mevcuttur ve bunlar aşağıdaki gibidir:
• Dünya Sağlık Örgütü Yaşam Kalitesi ölçeği – 100 (WHOQOL-100),
• Dünya Sağlık Örgütü Yaşam Kalitesi Ölçeği Özeti (WHOQOL-Brief),
Bu ölçekler, farklı kültürler arasında yaşam kalitesindeki farklılıkları değerlendirmek veya farklı alt grupları karşılaştırmak için de kullanılabilir. WHOQOL-Brief, WHOQOL-100’ü (yani daha uzun olan 100 maddelik versiyonu) özetleyen 26 maddelik bir versiyondur. Bu anketlerin her ikisi de klinik ortamlarda, tıbbi uygulamalarda, denetimlerde, politika oluşturmada ve farklı tedavilerin etkililiğinin değerlendirilmesinde yararlıdır. WHOQOL’un kısa versiyonu çeşitli farklı kültürel ortamlarda da kullanılabilir, kolayca uygulanır ve yanıtlayıcıya çok büyük bir yük getirmez. Cevaplar her zaman Likert ölçeğinde verilir (1’den 5’e kadar). Testin kısa versiyonunda ele alınan sorular aşağıdaki gibidir:
WHOQOL – 26 madde
• Yaşam kalitenizi nasıl değerlendirirsiniz?
• Sağlığınızdan ne kadar memnunsunuz?
• Fiziksel acının, yapmanız gereken şeyi yapmanıza ne ölçüde engel olduğunu hissediyorsunuz?
• Günlük yaşamınızda işlev görmek için herhangi bir tıbbi tedaviye ne kadar ihtiyacınız var?
• Hayattan ne kadar zevk alıyorsunuz?
• Hayatınızın ne kadar anlamlı olduğunu hissediyorsunuz?
• Ne kadar iyi konsantre olabiliyorsunuz?
• Günlük hayatınızda kendinizi ne kadar güvende hissediyorsunuz?
• Fiziksel çevren ne kadar sağlıklı?
• Günlük yaşam için yeterli enerjiniz var mı?
• Bedensel görünüşünüzü kabul edebiliyor musunuz?
• İhtiyaçlarınızı karşılayacak kadar paranız var mı?
• Günlük yaşamınızda ihtiyaç duyduğunuz bilgiler size ne kadar açık?
• Boş zaman etkinlikleri için fırsatınız ne ölçüde var?
• Ne kadar iyi dolaşabiliyorsunuz?
• Uykunuzdan ne kadar memnunsunuz?
• Günlük yaşam aktivitelerinizi gerçekleştirme yeteneğinizden ne kadar memnunsunuz?
• Çalışma kapasitenizden ne kadar memnunsunuz?
• Kendinizden ne kadar memnunsunuz?
• Kişisel ilişkilerinizden ne kadar memnunsunuz?
• Seks hayatınızdan ne kadar memnunsunuz?
• Arkadaşlarınızdan aldığınız destekten ne kadar memnunsunuz?
• Yaşadığınız yerin koşullarından ne kadar memnunsunuz?
• Sağlık hizmetlerine erişiminizden ne kadar memnunsunuz?
• Taşımanızdan ne kadar memnunsunuz?
• Mavi ruh hali, umutsuzluk, anksiyete, depresyon gibi olumsuz duygulara ne sıklıkla sahip oluyorsunuz?
Bu anketin oluşturulması, uluslararası araç geliştirmeye ortak bir yaklaşımı içerir. Amaç, işbirliği içinde ve çeşitli ortamlarda bireysel olarak doldurulabilecek bir anket geliştirmektir. Bu sonuçlara ulaşmak için, ölçeğin yaşam kalitesi hakkındaki sorularının operasyonel hale getirilmesinde ve ayrıca soru yazma, soru seçimi ve pilot testlerde kültürel olarak farklı birkaç merkez yer almıştır. Bu yaklaşım sayesinde, farklı ayarlar arasında standardizasyon ve eşdeğerlik garanti altına alınmıştır. Sanayileşme düzeylerindeki, sağlık hizmetlerinin türlerindeki ve yaşam kalitesinin ölçülmesiyle ilgili diğer unsurlardaki farklılıkları (örneğin, kendini algılama, baskın olanın algısı) dahil etmek için farklı coğrafi alanlarda birçok merkez seçilmiştir. Özetlemek gerekirse, yaşam kalitesi anketleri farklı alanları içermelidir ve bunlar aşağıdaki gibidir:
• Fiziksel alan (fiziksel duyular, sağlık ve acıya atıfta bulunur),
• Psikolojik alan (kaygı ve çaresizlik gibi duyguları ifade eder),
• Bağımsızlık düzeyi alanı (kişinin finansaldan fiziksel alana çeşitli yaşam alanlarında özerkliğini ifade eder),
• Sosyal ilişkiler alanı (aile, arkadaşlar ve profesyonellerle sosyal etkileşimleri ifade eder),
• Çevresel alan (çevrenin bir kişinin gelişimini teşvik edebilen yönlerini ifade eder),
Hastalık durumlarında yaşam kalitesinin ölçülmesiyle ilgili olarak, HIV veya diyabetli kişiler için WHOQOL gibi özel anketlerin bulunduğunu belirtmek önemlidir.
Özetle, yaşam kalitesi tanımının her zaman öznenin fiziksel durumuna atıfta bulunduğunu, ancak artık sadece bir kişinin işlevselliğinin niteliğine göre değerlendirilmediğini belirtmenin önemli olduğunu söylemek mümkündür. Standartlaştırılmış parametrelerle saptanabilir, çünkü bunlar bu işlevsellik düzeyine göre algılanan tatmin derecesine göre tanımlanır. Bu tanım, vurguyu nesnel olarak tanımlanabilir işlevsellik kapsamından öznellik kapsamına kaydırır. Bu iki yönün tespiti muhtemelen yaşam kalitesinin güvenilir bir ölçüsünü oluşturabilir.
Nesnellik alanında, hastalığın tanımlanmış bir klinik çerçeve ve farklı işlevsellik alanları olarak anlaşıldığını yani fiziksel, psikolojik, sosyal ve işsel olarak doğrulanır. Öznellik bağlamında, hastalık algısı ve hasta memnuniyeti, sağlık durumunun etkileyebileceği düşünülebilecek yaşamın çeşitli alanlarına yerleştirilir. Sonuç olarak, yaşam kalitesini ölçmenin en yaygın yönteminin anket uygulaması olduğunu ve iki anket ailesi olduğunu tespit etmek mümkündür.
Yaşam Kalitesinin Artırılması Olarak Refaha Yeni Bir Bakış Açısı
Sağlık uzmanları, yalnızca hastalık sonuçlarına odaklanan ölçümlerin sağlık durumunun yetersiz bir belirleyicisi olduğunu giderek daha fazla kabul etmektedir. Buna göre, günümüzde odak, bir problemin veya bir hastalığın ortadan kaldırılması olarak fiziksel / psikolojik iyi olma fikrinden, yaşam kalitesinin artırılması olarak refahın kavramsallaştırılmasına kaymıştır. Bu bakış açısı değişikliği, sadece sağlık ve hastalık kavramını değil, aynı zamanda insanın yaşam süreci ve krizlerini de kökten değiştirmiştir. Uzun bir süredir, refah koşulları, biyomedikal modelle tutarlı sağlık modelleri üreten normatif modeller temelinde tanımlanmıştır ki bu çok indirgeyicidir.
Ancak nispeten yakın zamanlarda ve kesinlikle sağlık psikolojisinin katkısı sayesinde, konunun tekilliğine ve benzersizliğine bağlı bir disiplinin özgüllüğünü iddia eden yeni bir yaklaşım uygulamaya başlanmıştır. Anlaşılması gereken bu benzersizlik, indirgemeci perspektifin ve ikiliklerin üstesinden gelebilecek karmaşık bir düşünceye açık olmayı da gerektirir. Bugün, bir olguyu anlamak için, bu bağlamda yer alan kişinin bağlamını, bireysel bakış açısını, algısını ve üzerinde çalışılan gerçekliğin üretilmesine ve anlaşılmasına katkıda bulunan çoklu boyutları hesaba katılması gerektiği kabul edilmektedir.
Tüm bu bilişsel değişimler, bakım sistemleri ve kritik durumlara müdahale etmek için tasarlanmış cihazlar üzerinde özellikle önemli bir etkiye sahiptir. Bunlar aynı zamanda onları üretebilecek kültür ve bağlamın sonucudur ve hastalık, sağlık, sosyal temsillerle tutarlıdır. Ayrıca yaşam kalitesi ve bu temsiller üzerine inşa edilen bilimsel teorilerdir. Bugün, yaklaşımlara gerçekliğe yeniden yönlendiren yeni bir zihniyet benimseyen restitutio ad integrum tıpçı mantığını terk etme ihtiyacı vardır. Ayrıca yaşam kalitesi kavramı da bu nedenle artık biyomedikal modelden ayrılmıştır ve bu model de bir sonraki paragrafta analiz edeceğimiz biyopsikososyal model sayesinde aşılmıştır.
Kaynakça:
researchgate.net/publication/289641702_The_concept_of_quality_of_life
pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/9095459/
Yazar: Özlem Güvenç Ağaoğlu