Bilişsel gerileme, dünyadaki bireyler ve hükümetler üzerinde büyük bir halk sağlığı etkisi olan demansın ilk dışa dönük belirtisidir. Bireyler yaşlandıkça, bilişsel yetenekler yavaş yavaş bağımsız veya birleşik genetik ve çevresel nedenlerle bozulmaya başlar. Genetik mirasla ilgili çok az şey yapılabileceği düşünüldüğünde, mevcut araştırmanın odak noktası yaşam boyunca değiştirilebilir risk faktörleri üzerinedir.
Belirli yaşam tarzı davranışları ile bilişsel gerileme arasında köklü bir ilişki vardır, ancak birleşik yaşam tarzı faktörlerinin rolü üzerine son derece sınırlı araştırma vardır. Bu bölüm, bilişsel yaşlanma sürecini çoklu bilişsel alanlarda (akışkan ve kristalize) tanımlamayı, bilişsel performansta normal bir yaşlanma süreci olarak meydana gelen değişiklikleri vurgulamayı amaçlamaktadır.
Olası demans riskinin göstergesi olan en şiddetli bilişsel bozukluk formları. Ayrıca, yaşam tarzı davranışları (alkol, sigara, fiziksel aktivite ve beslenme alışkanlıkları) gibi değiştirilebilir risk faktörlerinin rolü, sağlıklı bilişsel yaşlanma ve bilişsel gerilemenin önlenmesi ile ilişkili olarak değerlendirilecektir. Yelpazedeki bilişsel yaşlanmanın biyolojik temelleri ve yaşam tarzı davranışlarının bilişsel yaşlanma sürecindeki hızlandırılmış değişiklikleri tersine çevirmedeki potansiyel rolü ile ilgili yanıtlanması gereken birçok soru vardır.
Bilişsel Yaşlanmanın Kademeli Modeli![Yaşlanmada Bilişsel Performansta Düşüş Modellemesi]()
Birren ve Cunningham tarafından önerilen bilişsel yaşlanmanın kademeli modeli tarafından bilişsel yaşlanma ve bilişsel işlev için yaşam boyu bir yaklaşım vurgulanmıştır. Bilişsel yaşlanmanın kronolojisini doğumdan sonraki yaşama kavramsallaştırmak yaygın olsa da, kademeli model, doğumdan ölüme kadar geçen zamandan ziyade başarılı bilişsel yaşlanmanın bir çerçevesini düşünmenin daha bilgilendirici olabileceğini öne sürülmektedir.
Model, birincil yaşlanmayı zihinsel ilerlemede yavaş bir düşüş olarak tanımlar ve genellikle hafızadaki zorluklarla (özellikle yeni öğrenme ve saklama ile), bilgi işlemeyle, dil ve bilişsel işlevlerin diğer yönleriyle karakterize edilir. İkincil yaşlanma, bunama gibi patolojik bir süreçten kaynaklanan daha hızlı bir bozulma biçimini temsil eder ve sıvı kaybına ve kristalleşmiş bilişsel yeteneklere atıfta bulunurken, üçüncül yaşlanma, genel biyolojik devitalizasyondan kaynaklanan bilişsel performansta daha karmaşık bozukluklar sorununu ortaya çıkarır. yaşamın sonundan önce organizma. Birçok yaşlı birey, görünürde hiçbir bilişsel bozukluk göstermezken, diğerleri, belki de yaşlı nüfusun çoğu, çeşitli derecelerde bilişsel değişimden muzdariptir.
Brayne ve meslektaşları tarafından önerilen başka bir model, genel bilişsel gerileme eğilimini, “başarılı” ve “normal” yaşlanmadan “hafif bilişsel bozukluk” ve “demansa” kadar bir süreklilik olarak tanımlamaktadır. Bu model, demans gibi potansiyel nöropatolojik değişikliklerin rekabet riskinden bağımsız olarak, bilişsel becerilerin tüm yönlerinde genel bir bozulma eğilimi gösterir. Yazarlar, “davranış farklılıklarının çevresel nedenler, genetik nedenler ve bireysel karar verme süreçleriyle ilişkili olduğunu” düşündüler (s. 12-13). Yaşam boyunca çeşitli zihinsel yaşlanma kavramsallaştırmaları geliştirilmiş olmasına rağmen, bu zihinsel gerileme modellerini yaşam seyri boyunca kazanç ve kayıp arayan çok yönlü bir yaklaşıma bağlamak önemlidir.
Bilişsel Performans ve Yaşlanma Süreci
Bilişsel performansta yaşa bağlı düşüş yadsınamaz olsa da, bu ifadede iki önemli uyarı var. Birincisi, demansı olmayan yaşlı yetişkinlerde gözlemlenen çoğu bilişsel eksiklik, tipik olarak belirli bilişsel görev türleri ile sınırlıdır. Özellikle, eksiklikler genellikle problem çözme gerektiren, bilgi işlemede hızlı yanıt verme, yürütme işlemine dayanan, çeşitli bellek türlerini değerlendiren veya yeni becerilerin kazanılmasını ve korunmasını değerlendirilmiştir. Yaşla birlikte ortaya çıkan bilişsel gerilemedeki değişkenlik, beynin yaşlanmayla ilişkilendirilen alanlarına ilişkin içgörüler sağlamıştır ve bu, ilişkinin potansiyel aracılarının belirlenmesine yardımcı olabilir. Demanslı olmayan yaşlı yetişkinler tipik olarak uzun süreli hafızalarını ve dikkat taleplerine göre daha az çaba gerektiren görevleri yerine getirme becerilerini koruyabilirler.
Yaşa bağlı bilişsel gerileme ile ilgili ikinci uyarı, yaşla birlikte düşüş hızında önemli değişkenliğin gösterilmiş olması ve bazı yaşlı yetişkinlerin zihinsel yeteneklerinde hiçbir zaman düşüş yaşamadığı göz önüne alındığında bu sürecin son derece heterojen olmasıdır. Bu başarı, aynı zamanda hastalıktan ve sakatlıktan kaçınma, sosyal ve üretken faaliyetlere sürekli katılım ve sürekli bilişsel ve fiziksel işlevsellik olarak da tanımlanan başarılı bilişsel yaşlanma olarak kabul edilebilir. Neden bazı insanların yaşlanma sürecinden diğerlerine göre daha fazla etkilendiği sorusu bugüne kadar belirsizliğini koruyor, ancak muhtemelen bilişsel bozukluk riskini artırabilecek belirli genetik varyantlar ve klinik durumlar var.
Son on yılda, Apolipoprotein E geninin e4 aleli, CVD, inme, hipertansiyon, diyabet, metabolik sendrom, hiperkolesterolemi, arteriyel fibrilasyon, sigara içme ve ateroskleroz gibi çeşitli risk faktörleri, artan bilişsel gerilemenin öngörüsü olarak tanımlanmıştır ve daha yüksek demans riski ile ilişkilidir. Yaşlı yetişkinlerin nüfusunun büyüklüğündeki artış ve yaşa bağlı bilişsel gerilemenin kişisel ve sosyal sonuçları göz önüne alındığında, bilişsel işlevselliğin sürdürülmesiyle ilgili araştırmaların önemi artmaktadır.
Çevresel bir bakış açısıyla, sağlıklı yetişkin yaşam tarzı davranışlarını teşvik etmek, daha az değiştirilebilir risk faktörlerinin zararlı etkilerini hafifletebilir. Bu nedenle, başarılı yaşlanmayı öngören genetik ve yaşam tarzı faktörlerinin belirlenmesi, araştırmacılar için bilişsel gerileme için risk faktörlerini tanımlamada ve bilişsel gerilemeyi hafifletmek için tasarlanmış davranışsal müdahaleler geliştirmede önemli bir yönü temsil etmektedir.
Politika Etkileri
Bilişsel bozukluk ve demansın nörobiyolojisinin anlaşılmasında büyük ilerlemeye rağmen, bu durum için riskleri açıklamak için hala net belirleyiciler ve tam nedensel modeller yoktur. Belirtildiği gibi, Sağlık Bakanlığı Ulusal Demans Stratejisi, “kalp için iyi olanın beyin için de iyi olduğunu” kabul etmektedir. Bu, sınırlı alkol tüketimi, sigara içmeme, aktif bir fiziksel yaşam tarzı ve dengeli, düşük enerji yoğun- besin açısından zengin bir diyetin sağlıklı bir beyne katkıda bulunması gerektiği anlamına gelir. Bilişsel gerilemenin kendisi demansın bir göstergesidir. Bu nedenle, ima edilen mesaj, yaşam tarzı davranışlarını değiştirerek demansın geciktirilebileceği veya hatta önlenebileceğidir
Yaşam süreci perspektifinden bilişsel yaşlanma sürecine genel bir bakış sunmuş ve başarılı bilişsel yaşlanmada yaşam tarzı davranışlarının rolünü tartışmıştır. Sunulan kanıtlar, yaşam tarzı davranışlarının (özellikle fiziksel aktivite ve sağlıklı beslenme tercihleri) bilişsel işlevin farklı yönlerinde optimal bir seviyeyi sürdürmedeki önemli rolünü vurgulamaktadır. Erken orta yaşta birden fazla sağlıklı yaşam tarzı davranışını benimsemek, benimsenen yaşam tarzı davranışlarının sayısıyla bir doz yanıtını vurgulayarak, bilişsel işlevin çeşitli alanlarında daha hızlı bir düşüşe karşı koruyucu gibi görünmektedir. Yaşlanan nüfustaki artışla birlikte, bilişsel gerileme ve bunamadan etkilenen yaşlıların sayısı sürekli olarak artmakta ve dünya çapında bireyler ve hükümetler üzerinde büyük bir halk sağlığı yüküne neden olmaktadır.
Kaynakça:
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4906299/
https://www.cambridge.org/core/books/cambridge-handbook-of-cognitive-aging/models-of-cognitive-aging/83F3BA646D2FF397AEA77AEFE5253C42/core-reader
Yazar: Özlem Güvenç Ağaoğlu