Ada Nedir? Türleri Nelerdir?

‘Ada’ terimi, tamamen suyla çevrili bir kara parçasını ifade eder. Adalar genellikle bir kıtadan daha küçüktür. Denizlerde, okyanuslarda, nehirlerde veya göllerde oluşabilirler. Coğrafi açıdan bakıldığında, bir ada ile bir kıta arasındaki tek fark büyüklüktür. Kıtalar da suyla çevrili olmalarına rağmen, adalara kıyasla çok daha büyük bir kara kütlesine sahip oldukları için ada olarak kabul edilmezler.

Biyolojik açıdan bakıldığında adalar, izolasyonlarının bulunan hayvan ve bitki türlerinin sayısını ve çeşitliliğini kontrol etmesi bakımından kıtalardan ayrılır. Çoğu zaman, birbirine nispeten yakın iki ada çok farklı flora ve faunaya sahiptir. Kıtalar yapısal veya jeolojik olarak iç kesimlerden, mercan ve volkanik adalardan belirgin şekilde farklıdır. Bir adalar topluluğu ‘takımada’ olarak adlandırılır.

Başlıca Ada Türleri

Altı (6) ana ada türü vardır. Bunlar:

Gelgit adaları
Bariyer adaları
Okyanus adaları
Mercan Adaları
Kıta adaları
Yapay adalar

Aşağıda, yukarıda listelendiği gibi bilinen çeşitli ada türlerinin bir açıklaması yer almaktadır:

Gelgit Adası

Bu ada türü, varlığı büyük ölçüde gelgit hareketine bağlı olan bir adadır. Düşük gelgitte daha görünür olan ancak yüksek gelgit hareketi sırasında su altında kalan kara parçalarını ifade eder. Gelgit adaları dünyadaki en yaygın ada türlerinden biridir. Tipik örnekleri arasında Güney Kore’deki Jindo ve Mondo, Birleşik Krallık’taki Aziz Michael Dağı, İskoçya’daki Cramond Adası ve diğerleri sayılabilir.

Gelgit adaları genellikle anakaraya yapay bir geçitle veya doğal yollarla bağlanır. Yapay geçitler özellikle gelgit adalarına kolay erişimi artırırken turistleri ve ziyaretçileri yüksek gelgit dalgalarıyla ilişkili tehlikelerden koruduğu için avantajlıdır.

Bariyer Adası

Genellikle anakara kıyısına paralel dalga ve gelgit hareketinden kaynaklanan düz, yumrulu kum alanları ile karakterize edilen kıyı yer şekilleridir. Kumul sistemi ile yakından ilişkilidirler. Bariyer adaları az sayıda adadan çok sayıda adaya kadar uzanan zincirler halinde oluşur. Bu tip adaların şekli fırtınalar ve diğer şiddetli hava hareketleri sırasında değişebilir. Oluştukları kıyı şeridini koruma ve fazla enerjiyi emme işlevi gördükleri bilinmektedir.

Bariyer adaları, adaları ayıran gelgit girişleri haricinde birkaç kilometre boyunca kesintisiz kalabilir. En geniş ve en uzun bariyer adası Teksas’ın Padre Adası olarak bilinir. Bariyer adalarının özellikleri genellikle aşağıdaki parametrelerle ilişkilidir: Dalga enerjisi, Gelgit dalgası, tortu kaynağı, taban kontrolleri ve deniz seviyesi eğilimleri. Bariyer adalarının bileşenleri şunları içerir:

Alt kıyı yüzü

Alt kıyı yüzü, okyanusun adanın kıyısıyla buluştuğu bariyerin bir parçasıdır. Bariyer adasının gövdesi, kıyı yüzünü arka kıyıdan ve lagün/gelgit düzlüğü alanından ayırır. Çamur ve muhtemelen silt içeren ince kumlar bariyer adalarını karakterize eder. Okyanusun derinliklerine doğru ilerledikçe tortunun inceldiği fark edilecektir. Bu noktada, derinlik nedeniyle dalgaların etkisi genellikle çok zayıftır.

Orta kıyı yüzü

Bu kıyı yüzeyi, derinliği nedeniyle dalga hareketinden güçlü bir şekilde etkilenmektedir. Kıyıya kısa bir mesafede, tane boyutları kabuk parçalarının yaygın olduğu orta büyüklükte kumlar olacaktır. Dalga etkisi daha ağır olduğu için biyotürbasyon olası değildir.

Üst kıyı yüzeyi

Bariyer adalarında, üst kıyı yüzü dalga hareketinden sürekli olarak etkilenir. Balıksırtı tortul yapılar ortaya çıkar. Bunun nedeni dalgaların sürekli farklı akışlarıdır. Bariyer adalarının bu kısmında bulunan tane boyutları genellikle daha büyük kumlar aralığındadır.

Ön kıyı

Bariyer adalarında ön kıyı, yüksek ve alçak gelgit arasında kalan bir kara alanıdır. Dalga hareketinden sürekli olarak etkilenen ön kıyı, üst kıyı yüzüne benzer. Çapraz yataklanmalar ve laminasyonlar genellikle mevcuttur ve dalgaların çarpmasıyla ortaya çıkan yüksek enerji nedeniyle daha iri kumlar mevcuttur. Kum ayrıca çok iyi ayrışmıştır.

Arka kıyı

Bariyer adalarının bu bileşeni her zaman en yüksek su seviyesi noktasının üzerindedir. Burada genellikle bir banket bulunur. Banket, ön kıyı ile arka kıyı arasındaki sınırı belirler. Burada su değil rüzgar önemli bir faktördür. Yüksek dalgalar, güçlü fırtınalar ve rüzgar arka kıyıdan tortu taşıyabilir ve aşındırabilir.

Kumullar

Kumullar bir bariyer adasının tipik özellikleridir. Genellikle arka kıyının üst kısmında yer alırlar. Kumullar rüzgar tarafından oluşturulur. Daha fazla bilgi için Kıyı Kumulları bölümüne bakınız. Kumullar tipik Aeolian rüzgar üflemeli kumulların özelliklerini gösterecektir. Buradaki fark, bir bariyer adasındaki kumulların tipik olarak kıyı bitki örtüsü kökleri ve deniz biyoturbasyonu içermesidir.

Lagün ve gelgit düzlükleri

Lagün ve gelgit düzlüğü alanları kumul ve kıyı arkası alanının arkasında yer almaktadır. Su genellikle durgundur ve ince siltlerin, kumların ve çamurun çökelmesini sağlar. Lagünler, yüksek miktarda organik açıdan zengin çamur oluşumunu artıran anaerobik bir ortama ev sahipliği yapabilir. Bitki örtüsü de bariyer adalarının bu bileşeninde yaygındır.

Okyanus adası

Bu tür adalar kıta sahanlıklarında yer almazlar, okyanus havzasının tabanından yüzeye çıkarlar. Volkanik kökenlidirler, bu nedenle ‘volkanik adalar’ olarak da adlandırılırlar. Bu tür adaların oluşumu sırasında, lavlar okyanus havzasından çıkıntı yaptığı bir noktaya kadar birikir ve sonunda okyanus yüzeyinin üzerine çıkarak fiziksel olarak bir ada olarak görülür. Aşağıda çeşitli okyanus adası türleri yer almaktadır

Volkanik ada yayında bulunanlar: Bu tür okyanus adaları, bir levhanın diğerinin altına girdiği yerde oluşan volkanlardan kaynaklanır. Tipik örnekler şunlardır: Mauritius Cumhuriyeti, Pasifik Okyanusu’ndaki Tonga’nın çoğu ve Mariana adaları.
Bir okyanus yarığının yüzeye ulaştığı yerlerde meydana gelenler: örneğin Jan Mayen ve Ice (dünyanın en büyük volkanik adası). Bunların her ikisi de Atlantik Okyanusu’ndadır.

Volkanik sıcak noktalar üzerinde oluşanlar: Çoğu zaman bir sıcak nokta, okyanus adalarındaki hareketli tektonik levhaya göre genellikle sabittir. Bu nedenle, bir sıcak nokta boyunca bir levhanın hareketi, levha hareketi yönünde yönlendirilmiş bir dizi ada verir, örn: Hawaii Adaları ve Tuamotu Takımadaları.

Mercan adaları

Bu ada türü mercan kalıntıları ve diğer organik maddelerden oluşur. Genellikle dünyanın tropikal ve sub-tropikal bölgelerinde, deniz altında geniş bir alanı kaplayacak şekilde büyümüş mercan resiflerinin parçaları olarak ortaya çıkarlar. Bu tür adalar volkanik bir adadan (sıcak bir nokta üzerinde) oluşur.

Yanardağ ortaya çıktıkça dış tarafında bir saçak resifi büyür. Sonunda, volkan ‘levha tektoniği’ olarak adlandırılan bir süreçle sıcak noktadan uzaklaşır. Böylece, yanardağ okyanustan kaynaklanan erozyona ayak uyduramaz hale geldiğinden çökme meydana gelir.

Ada sular altında kaldıktan sonra, mercan epipelajik bölgede yerini koruyabilmek için büyümeye devam etmelidir. Mercan daha sonra bir atole dönüşür (ortasında sığ bir lagün bulunur ve bu lagün ‘yığılma’ geçirerek çoğunlukla karbonat malzemelerden oluşan bir ada oluşturur). Bitki kalıntıları da mercan adalarının oluşumuna yardımcı olur.

Kıta adası

Kıta adaları, zamanın bir noktasında bir kıtaya bağlı olan bir ada türüdür. Kıta sahanlığı üzerinde yer alırlar ve Dünya’nın değişen kıtaları birbirinden ayrılırken oluşmuş olabilirler. Bilim insanları, birkaç milyon yıl önce Dünya üzerinde sadece bir büyük kıta olduğu görüşündedir.

Bu kıtanın Pangaea olarak bilindiği söylenmektedir. Pangea, yerkabuğunun yavaş hareketleri nedeniyle birbirinden ayrılan birkaç parçaya bölünen bir süper kıta olarak anılmaktadır. Bu olaylar dizisinin kıta adalarının oluşumuna yol açtığına inanılmaktadır. Örnekler arasında Grönland ve Madagaskar adaları bulunmaktadır.

Yapay ada

Bu, insanlar tarafından yapılan bir ada türüdür. Yapay adaların oluşturulmasının ardında estetik ve turistik çekim alanlarının oluşturulması gibi çeşitli amaçlar yatmaktadır. Yapay adalar oluşturulurken, Dubai sahili gibi başka yerlerden getirilen malzemeler kullanılarak yeni bir alan oluşturulabilirken, diğer yandan mevcut adalar genişletilebilir veya değiştirilebilir.

Kaynakça:
National Geoghraphic

Yazar: Tuncay Bayraktar