Anlamsal bellek, kişinin hayatı boyunca öğrendiği dünya hakkındaki gerçeklerin, fikirlerin, anlamların ve kavramların yapılandırılmış kaydı ve bu bilgiyi isteyerek hatırlama kapasitesidir. Ve diğer ismiyle semantik bellektir. Yani uzun süreli hafızanızın bir parçasıdır. Anlamsal bellekte saklanan bilginin genişliği, tarihsel ve bilimsel gerçeklerden, kamusal olayların detaylarından ve matematiksel denklemlerden nesneleri tanımlamaya ve kelimelerin anlamını anlamaya izin veren bilgiye kadar değişmektedir. Örneğin, bellek kelimesinin ne anlama geldiğini anlamak anlamsal belleğinin bir parçasıdır. Anlamsal bellek, olayın yaşandığı anda nasıl hissedildiği gibi öğrenme ve kişisel deneyimler bağlamından ya da bilgi edinme zamanı ve yeri gibi durumsal özelliklerden bağımsızdır. Anlamsal bellekle ilişkilendirilen bilinç düzeyi noetindir çünkü bağlam kodlaması ve kişisel alaka düzeyinden bağımsızdır. Bu bulguyu 1985 yılında Endel Tulving’in bulmuştur.
Örneğin, bir kişi bilinen bir yazar tarafından yazılan bir kitabın ünlü karaktere sahip olduğunu bilmektedir. Kişi kitabı okumuş, filmi görmüş veya birileri bu karakter ve yazar hakkında bilgi vermiş olabilir. Bilgiyi nasıl edindiği ve hangi bağlamda gerekli oluğu önemli değildir. Önemli olan, anlamsal belleğin bu bilgiyi biraz genel bilgi olarak depolamasıdır. Artık bu genel bilgi birikimini, gerektiğinde kişisel deneyimden ve edindiği alan ya da zaman bağlamından bağımsız olarak hatırlamasıdır. Genellikle, belirli bir bilgi istendiğinde hatırlama semantik belleği otomatiktir. Ancak, semantik hafıza da saklanan bazı gerçekler hakkında gerçekten çok düşünülmesi gereken durumlar bulunmaktadır. Semantik hafızanın birkaç kullanım örneği aşağıdaki gibidir:
• Doğru bir şekilde ülkenin konumunu ve başkentini adlandırmak
• Ağaçların oksijen verdiğini veya balıkların suda yüzdüğünü bilmek
• En sevilen içecek, yiyecek veya rengi hatırlamak
• Başka bir kişinin ne dediğini anlamak
• Okunulan kelimelerin ne anlama geldiğini bilmek
Anlamsal Belleğin Tarihi
Kanadalı deneysel psikolog ve bilişsel sinirbilimci Endel Tulving, semantik bellek fikrini 1972 yılında ayrı bir bellek sistemi olarak tanımlamıştır. Tulving’ten önce, insan hafızası alanında çok sayıda derinlemesine araştırmalar yapılmamıştır. Tulving, bu bellek türlerini Epizodik Belleğin Elemanları kitabında ana hatlarıyla vermiştir. Semantik ve epizodiklerin çalışma şekli ile işledikleri bilgi türlerine göre farklılık gösterdiğine dikkat çekmektedir. Tulving’in tanımına göre, anlamsal bellek, dilin kullanımı için gerekli olan bellektir. Bu kişinin kelimeler ve diğer sözel semboller hakkında sahip olduğu zihinsel bir eşanlamlı, organize bilgiler olduğunu bildirmiştir. Tulving’ten sonra, epizodik ve semantik anılar arasındaki farkları belirten iki başka deney Kihlstrom (1980) ve Jacoby/Dallas (1981) tarafından yapılmıştır. Jacoby ve Dallas tarafından yapılan çalışma örtük hafızanın, açık hafızanın yaptığı gibi işleme derinliğine dayanmadığını belirten ilk çalışmadır.
J.F. Kihlstrom’un çalışması, hipnotik olmayan amnezi için bir önerinin epizodik ancak semantik bellek görevlerinde bozulmalara neden olduğunu göstermiştir. Son zamanlarda öğrenilen materyal için hipnotik amnezi: epizodik ve semantik bellek ile etkileşimlerdir. Bu deneyler semantik belleğe daha fazla araştırma yapılmasına zemin hazırlamıştır. Bununla birlikte, semantik belleğe olan ilginin sadece son 15 yılda büyük oranda arttığı gözlemlenmiştir.
Bu yeni ilgi odağı nedenlerinden biri, fonksiyonel manyetik rezonans görüntüleme gibi nöro görüntüleme yöntemlerinde bir iyileşmedir. Bu nöro görüntüleme yöntemleri beynin semantik bilgiye adanmış belirli bir bölgeye sahip olmadığını ortaya koymaktadır. Anlamsal bellek, beyin boyunca düzenlenmektedir. Artık semantik belleğin boyut, renk ve hareket gibi ayrı görsel kategorilere ayrılabileceği de bilinmektedir. Beynin belirli kısımları belirli semantik anılardan sorumlu olduğu için semantik hafıza sınıflandırılmaktadır. Örneğin, parietal korteks boyutsal anlamsal anıları alırken, zamansal korteks renk anılarını almaktadır.
Epizodik Hafızadan Farklı mı?
Hem semantik hem de epizodik anılar uzun süreli belleğin bir parçasıdır ve bildirici bellek veya açık bellek (açıklanabilen ve bildirilebilen anılar) olarak bilinmektedir. Bununla birlikte epizodik bellek, belirli olayların ve deneyimlerin bilinçli olarak hatırlanmasını içerirken; anlamsal bellek, çocukluktan beri toplanan olgusal bilgi külçelerinin sadece hatırlanması anlamına gelmektedir. Basitçe söylemek gerekirse epizodik bellek, geçmiş deneyimleri bilinçli olarak hatırlamaya izin vermektedir, semantik anılar kişisel deneyim hakkında bilgi içermemektedir. Örneğin, kişinin katıldığı son futbol oyununda neler olduğunu hatırlayabilmesi epizodik bir anıdır. Bununla birlikte, futbolun hiç bir maç izlemeden bir spor olduğunu bilmek anlamsal bir anıdır. Başka bir örnek, Türkiye’de yazlar sıcak dendiğinde, bu bilgiyi semantik hafızadan çekmektedir. Ancak bir yaz günü öğleden sonra sokaklarda yürürken, dondurma yendiği hatırlanıyorsa, bu bölüm epizodik hafıza üzerine yapılmaktadır.
Bellek Türleri
Beyin ve farklı bellek türlerini bilmeden anlamsal bellek kavramını tümüyle anlamak zordur. Beynin üç ana bileşeni vardır: beyin, beyincik ve beyin sapı. Hafıza, konuşma, duyular ve duygusal tepkiden sorumlu olan serebrum, serebral korteks (bir nöral doku tabakası) tarafından kapsanmaktadır. Beynin nöronlarının yaklaşık % 90’ı serebral kortekste bulunmaktadır. Bu korteks dört ana bölgeye veya loblara ayrılmaktadır bunlar frontal lob, parietal lob, temporal lob ve oksipital lobdur. Frontal lobun kısa süreli anıların işlenmesinde ve uzun vadeli anıların tutulmasında ayrılmaz bir rol oynayan kısmı prefrontal korteks olarak bilinmektedir. Genel olarak bellekten söz edildiğinde, bu uzun süreli bellektir. Bununla birlikte, diğer iki bellek süreci vardır kısa süreli bellek (çalışma belleği de denir) ve duyusal bellek (orijinal uyaranlar sona erdikten sonra duyusal bilgileri tutar).
Bu model bellek, uzun süreli belleğe kısa süreli duyusal bellek olarak üç aşamadan oluşan bir dizi olarak çalışmaktadır ve Atkinson-Shiffrin olarak bilinen modeli en popüler modeldir. Bu en popüler model Richard Atkinson ve Richard Shiffrin sonra 1968’de geliştirilmiştir ve bu modeli için bellek sistemlerini incelemiştir. Ayrıca artık uzun süreli bellek açık veya bildirimsel belleğe, örtük veya prosedürel belleğe ayırmaktadır. Bildirici bellek veya açık bellek, gerçekler ve olaylarla ilgilenen bellek türüdür ve bilinçli olarak hatırlanan anıları ifade etmektedir. Yordamsal bellek veya örtük bellek, bisiklete binmek veya piyano çalmak gibi şeylerin nasıl yapılacağıyla ilgilenen bellek türüdür.
Hipokampus, entorhinal ve perirhinal korteks, deklaratif anıları kodlamaktadır. Bunlar daha sonra birleştirilerek temporal korteks ve diğer beyin bölgelerinde depolanmaktadır. Diğer yandan işlemsel anılar beyincik, putamen, kaudat çekirdeği ve motor korteks gibi belirli beyin bölgelerinde kodlanarak saklanmaktadır. Deklaratif bellek, semantik ve epizodik anılara ayrılmaktadır. Otobiyografik bellek olarak bilinen başka bir bildirim belleği kategorisi, her ikisinin de geçmişten gelen kişisel anılar olması nedeniyle epizodik belleğe benzemektedir. Bununla birlikte, otobiyografik hafıza daha geneldir ancak epizodik bellek daha zamana daha özgüdür.
Anlamsal Bellek Neden Bu Kadar Önemlidir?
Günlük yaşamda sorunsuz bir şekilde çalışmak için anlamsal belleğe ihtiyaç duyulmaktadır. Her gün yeni bilgileri öğrenmek, saklamak ve almak için kullanılmaktadır ve bu bilişimin bir parçasıdır. Çocuklar ve gençler, evde veya okulda öğrendikleri yeni bilgileri tutmak için kullanmaktadırlar, yetişkinlerde ise işlerini yapmak için gerekli görev sırasını bilmeleri gerekmektedir. Anlamsal bellek olmadan, gökyüzünün mavi olduğunu veya kuşların uçabileceğini bilmek mümkün değildir. Kişisel kavramlar zaman, mekân, sevgi ve nefret gibi duyguların anlamları hakkında semantik hafızaya ilave edilmektedir.
Kişinin semantik hafızası Alzheimer hastalığı gibi herhangi bir hastalık türü nedeniyle zarar görürse, günlük nesnelerin adını veya kahve kelimesinin ne anlama geldiğini ve ne olduğunu anlamayabilir. Anlamsal belleği güçlendirmenin birçok faydası bulunmaktadır. Daha güçlü anlamsal bellek, öğrencilerde uzun süreli belleğin gelişmesine yardımcı olmaktadır bu da çalışmalarda daha iyisini yapmalarını sağlamaktadır. Daha da önemlisi, semantik hafızayı güçlendirmek, hafıza için vitamin almadan hayatın her alanında daha iyi performans göstermeyi sağlamaktadır.
Anlamsal Anılar Nasıl Oluşur?
Herkes kişisel deneyimlerinden yeni gerçekler, görevler veya kavramlar öğrenmektedir. Bu nedenle, genel olarak, semantik tip bellek epizodik tip bellekten türetilmektedir. Örneğin, kişi yeni bir bilgi öğrendiğinde, kısa süreli belleği epizodik belleğe aktarmaktadır. Başlangıçta, bilgiyi topladığı tam zamanı veya yeri hatırlamaktadır. Bununla birlikte, zamanla epizodikten semantik belleğe aşamalı bir geçiş gerçekleşmektedir, burada belirli bir belleğin belirli bir olaya veya uyarana olan ilişkiyi azaltmaktadır, böylece bilgi daha sonra çalışma belleğinde semantik bellek olarak genelleşmektedir.
Kodlama işlemi söz konusu olduğunda, hem semantik hem de epizodik anılar benzer bir sürece sahiptir. Bununla birlikte, semantik bellek esas olarak frontal ve temporal korteksi aktive ederken, epizodik bellek aktivitesi hipokampusta yoğunlaşmaktadır. Beynin semantik hafıza kullanımına dahil olan diğer alanları sol alt prefrontal korteks ve sol arka temporal alandır. Görsel, akustik ve anlam, anlamsal belleğe bilgi vermek için kullanılan üç ana kodlama türüdür. Bireyler, bilgileri tekrar tekrar duyarak ya da bilgiyi bellekte anlamı olan başka bir şeye bağlayarak, resimler aracılığıyla anlamsal belleğe kodlamaktadır veya kelimeleri ve sayıları okumaktadır. Farklı insanların farklı öğrenme stilleri bulunmaktadır. Bir kişi görsel yardımcılarla çok iyi yapabilirken, başka bir kişi anlamsal hafızayı anlam veya tekrar yoluyla kodlayabilmektedir. Günün sonunda semantik hafıza oluşumuna giden tek bir yol yoktur. Ancak anımsatıcı kullanarak daha iyi çalışmak mümkündür.
Anlamsal Belleği Neler Etkiler?
Bazı hastalıklar ve bozukluklar yaşlı yetişkinlerde hafıza problemlerine neden olmaktadır. Örneğin, Alzheimer hastalığının erken evrelerinde, kısa süreli bellek veya çalışma belleği dahil bozukluklar veya eksiklikler meydana gelmektedir. Bununla birlikte hastalık ilerledikçe, hastalar epizodik ve semantik belleğin erozyonu dahil olmak üzere daha uzun süreli hafıza kaybı ve eksiklikleri yaşamaktadırlar. Alzheimer hastalığı olan hastalar nesneleri tanımlamak veya bir şeyi tanımlamak için kelime bulmakta zorluk çekmektedirler. Ayrıca, düğünler gibi önemli olayları hatırlama yeteneklerinde de bozukluklar olmaktadır.
Diğer demans türleri de kısa süreli belleği ve uzun süreli belleği etkilemektedir. Örneğin, Alzheimer tipi demansı olan kişi, bilgileri uzun süreli bellekte depolamakta zorlanmaktadır ve ayrıca geri alma ile ilgili zorluklar yaşamaktadır. Hem semantik hem de epizodik anıların edinilmesinde ve alınmasında kritik rol oynayan medial temporal lobda oluşan herhangi bir hasar, semantik hafızayı da etkilemektedir. Semantik demans ve herpes simpleks virüsü ensefalitinin semantik bellek üzerindeki farklı etkileri üzerine de çalışmalar yapılmıştır. Bu çalışma, semantik demansın daha genel bir semantik bozukluğu olduğunu ortaya koymuştur. Ayrıca, amnezik hastalar da epizodik ve semantik bilgilerin korunmasında büyük zorluk çekmektedir.
Semantik hafıza fonksiyonu ayrıca serebral yaşlanma ve nörodejeneratif hastalıklara son derece duyarlıdır. Bir nöropsikolojik değerlendirme beyin fonksiyonlarını nasıl olduğunu ortaya çıkarabilir. Nöropsikologlar, merkezi sinir sistemi bozuklukları, Parkinson hastalığı veya diğer hareket bozuklukları gibi yaralanmalardan kaynaklanan davranışsal ve bilişsel değişiklikleri karakterize etmek için nöropsikolojik testleri kullanmaktadırlar. Hafıza her türlü hastalıktan korunama da, yaşa bağlı hafıza kaybı veya bunama kurbanı olmamak için hafızayı geliştirmenin yolları bulunmaktadır. Nic Kalesi’nin bulduğu gibi, TSSB gibi rahatsızlıklardan bile iyileşmek mümkündür.
Anlamsal Bellek Nasıl Geliştirilir?
Anlamsal belleği geliştirmenin 3 basit yolu bulunmaktadır ve bunlar aşağıdaki gibidir:
1. Manyetik bellek yöntemi
Semantik ve epizodik belleği geliştirmenin en kolay ve en güçlü yolu, Manyetik Bellek Yöntemini kullanarak hafıza sarayı inşa etmeyi öğrenmektir. Manyetik Bellek Yöntemi hafıza sarayı yaklaşımı hatırlamak ve öğrenmek için zihin haritalaması gibi bir şeyden daha iyidir. Zeka ve hafıza güçlendirme aracının inanılmaz bir kombinasyonudur. Geri Çağırma Provaları ile birlikte bu bütünsel süreç, bilgileri kısa süreli bellekten uzun süreli belleğe daha hızlı ve güvenilir bir şekilde taşımayı sağlar. Hafıza Sarayı tekniği içindeki diğer tüm bellek yöntemlerini kullanabilir, ancak diğer bellek tekniklerinin içinde kullanılamaz. Bu benzersiz yaklaşım, loci yönteminin gücünü en üst düzeye çıkarır ve pegword yöntemiyle güzel bir şekilde birleşir.
2. Beyin egzersizleri
Beyne düzenli olarak egzersiz yapmak, belleği ve tutmayı geliştirmek için en etkili stratejidir. Yaşlı yetişkinlerde hafıza bozukluğu veya hafıza kaybı yaygın bir durumdur. Ancak, beyin egzersizleri artan biliş ve alım arasındaki güçlü ilişki bulunmaktadır. Çok sayıda araç ve egzersiz, hafızayı değerlendirmeye, oyunlar ve eğitim alıştırmaları yoluyla geliştirmeye yardımcı olmaktadır. Sinir devri ne kadar çok kullanılırsa o kadar güçlü olacağı bilinen bir gerçektir. Bu gerçek, bağlamsal bellek, işitsel bellek, görsel bellek, kısa süreli bellek, çalışma belleği, adlandırma ve daha fazlası ile ilişkili çok sayıda sinir ağına da uygulanmaktadır. Beyinde ki sinir ağını buna göre eğiterek bir kavram veya nesne için kullanılacak doğru kelimeyi belirleme becerisi gelişmektedir.
3. Yeni dil öğrenme
Kişi yeni dil öğrendiğine, yeni cümle yapılarını, dilbilgisi kurallarını ve kelimeleri öğrenmesi ve genişletmesi gerekmektedir. Bu tür etkinlikler, yeni dilde ilerleme kaydettiğinde anlamsal belleğinin sürekli olarak kullanılmasını ve güçlendirilmesini sağlamaktadır.
Daha Yüksek Dikkat = Geliştirilmiş Bellek
Çevreyle ilişki, gerçek bilgileri doğru bir şekilde öğrenme ve hatırlama yeteneğine bağlıdır. Çevrede ki şeylere ve yeni bilgilerle rastlarken dikkatli olunmalıdır, gerekli ve yeniden doldurabilir anıları oluşturmak için dikkat gerekmektedir. Günlük aktivitelerde dikkat uyguladığında, daha dikkatli olunur. Dikkat, semantik bellekte bilgileri daha iyi kodlamaya yardımcı olmaktadır. Dahası, dikkati hafıza sarayı yöntemiyle birleştirildiğinde, gerçek bilgileri saklama ve hatırlama yeteneğini daha güçlü ve daha hızlı olmaktadır.
Yazar: Özlem Güvenç Ağaoğlu