Çocuk Edebiyatının Temel Öğeleri

Karakter

Her yapıtta, başından çeşitli olaylar geçen kahramanlar farklı karakterleri canlandırır. Karakter sanatçının gerçek yaşamdan esinlenerek yarattığı, duygu ve düşünce yönleriyle geliştirdiği, sanatçı duyarlılığıyla şekil verdiği kişiliktir. Çocuklar okuduğu ya da dinlediği bir öykünün veya öykü benzeri bir eserin karakterleri aracılığıyla insana ve yaşama dair gelişen olayları ve durumları tanır. Çocuk edebiyatında yer alan bir karakterler bir kişi, herhangi bir nesne ya da kişilik özellikleri kazandırılmış bir hayvan olabilir. Bu kahramanlar çocuklara hem farklı kişilikleri canlandırır hem de hayvan ve nesnelerin özelliklerini tanıtır. Onların gelişim dünyalarına göre bilmeleri gerekenleri yeni duygularla öğrenmelerini sağlar. Yapıtlarda yer alan kahramanlar seslendiği yaş grubunun düzeyine uygun olarak, karakter özelliklerini kahramanların davranış ve eylemleriyle çocuklara tanıtılır. Kahramanları konuşturmak karakter oluşturmak sıkça başvurulan yollardandır. Yapıtlarda yazarın çeşitli bakış açılarıyla kahramanlarla yarattığı bu insan doğasını ve insan gerçeğini çocuğa duyurtması bakımından önemlidir. Kahramanlar çocuğun özdeşim kurabileceği öykünebileceği karakter özelliklerine sahip olmalıdır.

Konu

Çocuk edebiyatında konu, çocuğu metnin içine çeken, kitapla ilişkisini sağlayan temel öğelerdendir. Konuşmada, yazında, yapıtta ele alınan duygu, düşünce, olay, olgu, sorun yaşamda var olan her konu çocuk edebiyatında yer alır. Çocuk edebiyatında konular çocuğun ilgi, istek ve gereksinimlerine yanıt verdiği ölçüde önemlidir. Yaşamı ve insanı anlatan her şey konu olabilir.
Yetişkinlere yönelik ürünlerde konu sınırlanmasından söz edilmezken çocuk edebiyatında konu alanı, çocukların gelişim evrelerine göre gittikçe zenginleşir
Çocuk kitaplarında konu seçimi çok önemlidir. Çocukların dünyaya, yaşama bakışı yetişkinlerden farklıdır. Bu nedenle çocukların yetişkinlere göre ilgi ve gereksinimleri ve yaşama dair özellikleri farklılık gösterir. Çocuk edebiyatı ürünleri de bu gerçeği göz önünde bulundurarak çocukların beklentilerine yanıt veren konularla oluşturulmalıdır.
Çocuk kitaplarındaki konuların, çocukların yaşantılarına uygun ve sevgi kaynağından beslenmesi sevgi, dostluk, arkadaşlık, iyilik, yardımseverlik, özveri, dürüstlük, araştırıcılık, kahramanlık gibi özellikleri benimsetici nitelikte olması gerekir. Yazar ele aldığı bir konuyu olay ve olaylar dizisi içinde işler. Çocuklara yönelik yapıtlarda yazarlar konuyu oluşturabilmek için yaratıcı güçlerini kullanarak olay ve olayları kurgular. Bu olaylar çocukların sağlıklı bir biçimde anlamlandırabildikleri konuların işlendiği, olayların yer aldığı metinler çocukların istekle okuyabilecekleri türdendir.
Çocuk kitaplarında işlenecek konular okul öncesi dönemden başlayarak değişen, gelişen farklı bireysel ilgi ve gereksinimlerini karşılamalı; çocukların yüreklerinde, belleklerinde sevgi, barış vb. anlayışın gelişmesine katkı sağlayıcı özellikte olmalıdır.
Çocuk kitaplarında konunun niteliğinde, yazarın seçimine bağlı olay kurgusunda olay dizisi boyunca bir gerilim oluşturan ve merak duygusunu canlı tutan çatışmalar yer alabilir. Bu çatışmalar şu şekilde belirtilebilir:
• Kişinin kendisiyle olan çatışması
• Kişi-kişi çatışması
• Kişi-doğa çatışması
• Kişi-toplum
Bu biçimde görülebilecek bu çatışmalar anlatım düzeninde duygulu bir biçimde verilmeli, abartılmış merak öğeleri çocuğu okumadan uzaklaştırabilir.

İleti

Yazarın okurlarıyla paylaşmak istediği ana düşünce olan ileti öğretici metinlerde yazarın vermek istediği düşünce biçiminde tanımlanabilir. Edebiyat yapıtlarında ise, sanatçının okurlarında oluşturmak istediği duygu düşüncedir.
Bilgi kazandırmak amacıyla hazırlanan çocuk kitabında temel amaç çocukların bilgilenmesini sağlamaktır. Edebî nitelikli çocuk kitabının amacı ise, çocuklara duyma ve düşünme yetilerini geliştirmek, insana özgü duyarlılık kazandırmaktadır.
Bilgi kazandırmak amaçlı çocuk kitaplarında öğreticilik, yalın bir anlatımla, görsel öğelerle desteklenerek doğru ve geçerli bilgiler çocukların düzeyine uygun bir biçimde verilmelidir.
Ayrıca, ailelerin ve eğitimcilerin öğretici nitelikli kitaplar ile yazınsal nitelikli kitapları işlevleri bakımından birbirinden ayırmaları gerekir. Çocukların yalnızca öğrenmek isteyen bir varlık olduğunu düşünmek yerine onların edebiyat yapıtlarıyla anlam evrenini genişlettirmek duygu ve düşünce dünyasını geliştirme gereksinimleri de düşünülmelidir.

Dil ve Anlatım

Çocuk kitaplarında çocuğa görelik ilkesini belirleyen temel öge dil ve anlatımıdır. Çocuklar bebeklikten itibaren ninnilerle ana dilin söz varlığıyla tanışır. Daha sonra küçük yaşlarda mâniler, bilmeceler, sayışmacalar, tekerlemeler, masallar ve fabllarla söz varlıklarını geliştirirler. Ana dilin söz varlığını tanıtan ve dilin çeşitli özellikleriyle anlatım gücünü gösteren bir araç olarak çocuk edebiyatı yapıtları çocuğun dil gelişimde etkili olan araç gereçlerdendir. Çocuk edebiyatında kullanılan dilin Türkçenin güzel örneklerini vermesi çocukların dilini etkili bir biçimde öğrenmesi için önemlidir. Çocuklara yönelik yayınlarda güncel olmayan bir dil kullanılmamalı, argo ve küfürlü söyleyişlere yer verilmemelidir. Canlı, hareketli, kısa cümle yapılarıyla örülü anlatım biçimi kullanılmalıdır.

Resim

Resim, sanatçının kurmacasının da yarattığı içeriği görselleştiren bir öğedir. Çocuk kitaplarında resim tek başına görsel bir öğe olarak kullanıldığı gibi metinle birlikte içeriği tamamlayan ve açıklayan, anlamı genişleten, zaman zaman da metne yeni anlamlar kazandıran estetik bir öğe olur.
ÖNEMLİ! Çocuk kitaplarındaki resmin işlevini tam yerine getirebilmesi için çocuk kitabı çizerlerinin çocuğun dünyasını, onun ilgi ve ihtiyaçlarını iyi bilen çizerler olması gerekir.
Çocuk kitaplarındaki sanatçı duyarlılığıyla yapılmış resimler, görme duyularını geliştirerek çocukların sanat ruhlarının gelişmesine yardımcı olur. Bunun yanında çocukta çok boyutlu düşünme, algılama ve belleğin daha etkili bir şekilde işlemesini sağlamaya da yardımcı olur.

Kaynakça:

Çocuk Edebiyatı, Alemdar Yalçın-Gıyasettin Aktaş, Akçağ Yayınları
Çocuk Edebiyatı, Ferhan Oğuzkan, Anı Yayıncılık

Yazar: Serpil Altunyay