Covid-19’daki Koku ve Tat Kaybının Sebepleri Nelerdir?

Yeni koronavirüs nedeniyle ortaya çıkan, ölümcül bir solunum yolu sorunu olan Covid-19’un birçok belirti bulunabilir. Belirtilerin çeşitleri ile şiddeti herkeste aynı olmayabilir. Covid-19’da, nefes darlığı ve kuru öksürük gibi solunum yollarını ilgilendiren semptomlara ilave olarak bazı duyuların kaybedilmesi gibi semptomlar da görülebilir. Covid-19 salgınının başlarında, SARS-CoV-2 virüsü ile enfekte olan birçok kişinin, başka semptomlar göstermeden bile koku alma duyularını kaybettiği ortaya çıkmıştır. Araştırmacılar ayrıca, enfekte olmuş kişilerin tat duyularını ve kimyasal olarak tetiklenen duyumları tespit etme yeteneklerini kaybedebileceklerini keşfetmişlerdir. Neredeyse bir yıl sonra, bazı kişiler hala bu duyuları geri kazanamamış ve koku almaya başlayanların bir kısmında normalde hoş olmayan kokular hoş olanların yerini almıştır.

Koku veya Tat Kaybı COVID-19’un Erken Belirtisi midir?

Grip ve soğuk algınlığı gibi enfeksiyonlar sırasında koku ve tat alma duyularının etkilenmesi alışılmadık bir durum değildir. Aslında, sinüs enfeksiyonları ve soğuk algınlığı durumunda geçici koku kaybının yaşanma oranı % 60’tan fazladır. Koku alamayan kişilerde büyük oranda tat alma duyuları da olumsuz etkilenmektedir. Araştırmacılar tat kayıplarının büyük bir çoğunluğunun koku duyusunun azalmasıyla bağlantılı olduğunu tahmin etmektedir. Bunun sebebi tat alma duyusuyla koku alma arasında yakın bağlantı bulunmasıdır.
Covid-19 olan insanlarda koku duyusu aniden kaybedilebilmektedir. Buna çoğunlukla tat alma kaybı da eklenmektedir. Bu belirtiler burunda tıkanıklık ya da burunda akıntı olmaksızın gözlenebilir ve Covid-19 için bir erken belirti sayılabilir. Yakın zamanda yapılan bir incelemede Covid-19 hastası olan 11.054 kişi üzerinde çalışılmış olan 8 araştırma değerlendirilmiştir. Bu incelemelere göre Covid-19’un diğer belirtilerinden önce çoğunlukla tat ve koku kaybı görülmüştür. Koku alamama durumu hafif geçen Covid-19 hastalığının bir göstergesi olarak kabul edilebilir.

COVİD-19 Olanlar Neden Kokulara Duyarlılıklarını Kaybeder?

Mekanizmalar tam olarak anlaşılamamış olsa da koronavirüs burundaki nöronları destekleyen hücreleri enfekte ettiğinde koku kaybının meydana geldiği konusunda yeni bir fikir birliği vardır. Araştırmacılar koku kaybını ilk kez Covid-19’un bir belirtisi olarak tanımladıklarında, virüsün beyindeki koku soğancığına (Olfaktör Bulbus ) sinyaller gönderen burundaki koku algılayıcı nöronları enfekte ettiğinden ve virüsün bu nedenle beyne erişebileceğinden endişe etmişlerdir. Bununla birlikte, Covid-19 olan 4 kişideki otopsi çalışmaları virüsün nadiren beyne ulaştığını göstermiştir. Boston, Massachusetts’teki Harvard Tıp Fakülte’sinde nörobiyolog olan Sandeep Robert Datta liderliğindeki bir ekip bunun yerine burundaki duyusal nöronları destekleyen hücrelerin (sustentaküler hücreler) muhtemelen virüsün bulaştığı yer olduğunu bulmuştur. Datta ve meslektaşları sustentaküler hücrelere odaklanmıştır çünkü SARS-CoV – 2, hücrelerin yüzeylerinde ACE2 adı verilen bir reseptörü hedefleyerek saldırmaktadır ve sustentaküler hücrelerin bu tür reseptörlere sahiptir. Koku duyusu nöronlarında bu reseptörler yoktur. Bu, koronavirüsün destek hücrelerini enfekte ettiğini, nöronları savunmasız ve besinlerden yoksun bıraktığını göstermektedir.
Covid-19’un koku kaybına neden olduğu başka yollar da olabilir. Örneğin, İtalya’daki bir araştırma ekibi, koku ve tat kaybının interlökin-6 adı verilen bir inflamasyon sinyal molekülünün kan seviyelerinde bir artış ile aynı anda meydana geldiğini göstermiştir. Geçen Aralık ayında (2020) yayınlanan bir otopsi çalışması, Covid-19 olan kişilerin koku soğancığına sızdıran kan damarları gibi açık iltihap belirtileri göstermiştir.
Bilim insanlarının kokuyla ilgili mekanizmalar hakkında bazı fikirleri olsa da, koronavirüsün tat duyusunu ve kemestezi (mukoza zarındaki ve derideki kimyasal duyarlılık) nasıl etkilediği hakkında fikirleri azdır. Tat ve kemestez, kokudan farklı duyulardır ancak üçü de bir yiyecek veya içeceğin tadının, lezzetinin nasıl olduğunun anlaşılması için birleşir. Tat, esas olarak dildeki tat reseptörlerine dayanır oysa kemestez diğer mekanizmaların yanı sıra duyusal sinirlerdeki iyon kanallarına dayanır ve bunların Covid-19’a tepkileri çok fazla çalışılmamıştır.

Covid-19’da Görülebilen Tat ve Koku Kayıpları Yaygın mıdır?

İleri yaştaki bireylerde koku ya da tat kayıplarının yaygınlığı düşüktür. Kadın ve erkekler arasında bu kayıpların görülme sıklığında bir fark bulunamamıştır fakat bazı araştırmalar kadınlarda daha sık olduğunu belirtmektedir. Kesin yüzdeler, çalışmalar arasında değişiklik göstermektedir ancak çoğu araştırma koku kaybının yaygın bir semptom olduğunu öne sürmektedir. 2020’de Haziran ayında yayınlanan bir inceleme, Covid-19 olan 8.438 kişiden veri toplamış ve %41’inin koku kaybı yaşadığını bildirmiştir. Ağustos ‘ta yayınlanan bir başka çalışmada Covid-19 olan 100 kişiye koku tanımlama testi uygulanmıştır. Katılımcıların % 96’sında bazı koku alma bozuklukları ve %18’inde koku duyusunun tam kaybı (anosmi) bildirilmiştir. Genellikle bu hastalar koku alma duyularını aniden kaybettiklerini söylemektedir. Bu durum semptomun Covid-19 ile bağlantılı olduğuna dair bir ipucudur. Bazı araştırmacılar, koku kaybının Covid-19 için bir tanı testi olarak kullanılması gerektiğini söylemektedir.

Koku ve Tat Duyusu Nasıl Test Edilebilir?

Tat veya koku alma duyularını kaybetmiş olduğu konusunda endişelenen kişiler test amacıyla evlerde bulunabilen bazı maddeleri kullanabilirler. Koku duyusunu test etmek için kahve çekirdekleri, sarımsak ve tarçın gibi karakteristik, güçlü bir kokuya sahip besinlerden biri ya da kokulu bir mum, bebek pudrası gibi bir öğe seçilebilir. Tat duyusunun test edilmesi için de tatlı (çikolata gibi), ekşi (limon gibi bir narenciye), acı (kahve veya biber gibi) ve tuzlu ( kraker gibi) bir gıda kullanılabilir. Seçilen herhangi bir öğenin tadını ya da kokusunu almakta zorlandığını fark eden bir kişi tat veya koku alma kaybı sorunu yaşıyor olabilir. Bu belirtilerin ani gelişimi Covid-19 için erken belirti olabilir. Enfekte olabileceğinden endişe edenler doğrulanması için öncelikle aile hekimine, onun önerisi doğrultusunda en yakın hastaneye ulaşıp test yaptırmalıdır.

COVID-19’da Bozulmuş Duyular Ne Zaman Geri Döner?

Soğuk algınlığı, grip gibi enfeksiyonlarda 3-7 gün arasında iken Covid-19’a bağlı olarak gelişen tat veya koku kayıpları daha uzun sürmektedir. Hafif vakalarda 8-9 gün devam edebileceği saptanmıştır. Sorunu yaşayanların % 98’inde belirtiler genellikle 28 güne kadar ortadan kalkmaktadır. Geçen Temmuz ayında yayınlanan bir çalışmada, koku alma bozukluğu olan Covid-19’lu kişilerin % 72’si, tat bozukluğu olan kişilerin% 84’ü koku duyularını bir ay sonra geri kazandıkları bildirmiştir. Londra’daki guy’s ve St Thomas Hastanesi’nde kulak, burun ve Boğaz Danışmanı Claire Hopkins ve meslektaşları benzer şekilde duyuların hızlı bir şekilde geri döndüğünü gözlemlemiş, bir ay boyunca 202 hastayı takip etmiş ve %49’unun bu süre zarfında tamamen iyileştiğini ve % 41’inde ilerleme olduğunu bulmuşlardır. Diğer hastalar için semptomlar daha ciddidir. Hopkins, duyuları hemen geri dönmeyen bazı insanların durumunun uzun bir süre boyunca yavaş yavaş iyiye doğru gittiğini söylemektedir. Bir kişi koku duyusunu geri kazandığında, kokular genellikle hoş olmayan ve onları hatırladıklarından farklı olarak, parosmi adı verilen bir fenomen olarak kaydedilmektedir. Hopkins, bu insanlara her şeyin kötü kokabileceğini ve etkisinin aylarca sürebileceğini ifade etmektedir. Bazı hastalar aylarca tamamen anosmik kalır ve nedeni açık değildir. Hopkins, bu durumlarda koronavirüs enfeksiyonunun koku duyu nöronlarını öldürmüş olabileceğini öne sürmektedir.

Kimyasal Duyulardaki Kalıcı Kayıplar İnsanı Nasıl Etkiler?

Konu hakkında diğer duyu organlarındaki kayıplar kadar iyi çalışılmasa da, araştırmacılar sonuçların ciddi olabileceğini bilmektedir. Kimyasal duyulardaki kalıcı kayıpların bir etkisi, insanları gıda zehirlenmesi ve yangın gibi tehlikelere karşı savunmasız bırakmasıdır. Örneğin, anosmi olan insanlar bozulmuş besinleri ve dumanı daha az algılayabilir. 2014 yılında yapılmış olan bir çalışma, anosmili kişilerin, koku duyularını kaybetmeyen kişilere göre bozulmuş besinler yemek gibi tehlikeli bir olay yaşama olasılığının 2 kat yüksek olduğunu bulmuştur.
Diğer etkilerin ölçülmesi daha zordur. Çoğu insan kaybedene kadar kokunun hayatlarındaki önemini kabul etmemektedir. Yiyeceklerin lezzetini anlayamamak açıkçası büyük kayıptır, ancak diğer duyumlar da önemlidir. Örneğin, bir ebeveynin çocuğuna yeni doğan bebek kokusu yoluyla bağlanamaması durumunda çok şey kaybedilmektedir. Araştırmacı doktorlar koku alamama bozukluğunun depresyon ile bağlantılı olduğunu da söylemektedir ancak ilgili biyolojik mekanizma belirsizdir.

Covid-19’da Başka Hangi Belirtilere Dikkat Edilmelidir?

Tat ve koku kaybı dışında Covid-19 vakalarında kuru öksürük, yüksek ateş, yorgunluk, nefes darlığı, ağzılar ve sızılar, üşüme, titreme, boğaz ağrısı, baş ağrısı, burunda akıntı ya da tıkanıklık, mide bulantısı, kusma ve ishal gibi semptomların görülmesi yaygındır ve önemsenmelidir. Covid-19 olabileceğini düşünen bir kişi belirtilerle ilgili görüşmek için doktora başvurmalıdır. Doktor, yapılması gereken testler ve pozitiflik durumunda kişinin kendisine nasıl bakması gerektiği gibi konularda tavsiyelerde bulunacaktır. Eğer hafifse Covid-19 hastaları genellikle evde tedaviye alınmaktadır. İleri yaşta olan kişilerde ya da diyabet, KOAH, obezite, kalp hastalığı gibi başka sağlık sorunu olanlarda bazen durum ciddileşebilir. Nefes alma zorluğu, geçmeyen bir göğüs ağrısı ya da göğüste basınç, dudaklarda, tırnaklarda ve yüzde mavileşme ya da morarma, bilinç bulanıklığı, uyanmada ya da uyanık kalmada zorluk yaşanması durumlarından biriyle karşılaşan kişiler acilen yardım istemelidir.

Tat veya Koku Duyusu Kaybının Diğer Sebepleri Neler Olabilir?

Covid-19’dan başka bu duyuların kaybedilmesine sebep olabilen başka faktörler de vardır. Bu faktörler aşağıdadır:
-Sigara içilmesi
-Grip, soğuk algınlığı, sinüs enfeksiyonları
-Burun polipleri
-Alerjiler
-Kafa travmaları
– Alzheimer, Parkinson, multipl skleroz gibi nörolojik sorunlar
– Antibiyotikler, antihistaminikler, tansiyonu düzenleyen bazı ilaçlar
– Cushing, hipotiroidizm gibi hastalıklarla bağlantılı hormonsal değişiklikler
-Yirmilik dişlerin çekilmesi, sinüs operasyonları
-Boyun veya baş kısmındaki tümörler ve bu bölgelerdeki kanserlerin tedavisine yönelik radyasyon uygulamaları
-Bazı kimyasallara veya çözücülere maruz kalınması

Kaybedilen Duyular Geri Kazanılabilir mi?

Birkaç yerleşik tedavi dışında insanların onları yeniden öğrenmesi için düzenli olarak reçete edilen kokuları kokladıkları bir koku eğitimi ek bir tedavi seçeneği olarak uygulanmaktadır. Bu tür bozuklukları olan bazı insanlarda koku işlevini iyileştirebileceğine dair salgından önce kanıtlar olsa da herkes için işe yaramamaktadır. Mevcut ilaçlar sınırlıdır ancak, Covid-19 enfeksiyonunun erken evrelerindeki insanlar için, koku kaybının büyük ölçüde burun hücrelerinin iltihaplanmasından kaynaklanabileceği durumlarda, yapılan bir ön araştırmaya göre steroidler yararlı olabilir. Uzun vadeli araştırmalarda, bilim insanları koku verici kimyasalları algılayan ve beyne elektrik sinyalleri gönderen burun içine gömülü bir cihaz olan bir koku alma implantı geliştirmeye çalışmaktadır. Cihazın kliniklerde sunulmasına hala uzun yıllar olduğu söylenebilir. Özellikle, araştırmacılar implantın beynin hangi bölgelerini uyarması gerektiğini anlamalıdır, bu yüzden hala üzerinde çok çalışılması ve netleştirilmesi gerekmektedir.

Kaynakça:
https://www.healthline.com/health/coronavirus-loss-of-taste-loss-of-smell#cause
https://www.nature.com/articles/d41586-021-00055-6
https://www.drozdogan.com/covid-19-hastalari-koku-tat-duyularini-neden-kaybediyor-ne-zaman-geri-doner/

Yazar: Müşerref Özdaş