Fobi, bir tür kaygı (anksiyete) bozukluğudur. Belirli bir durum veya nesne tarafından tetiklenen aşırı bir korku veya endişe biçimidir. Çoğu kişinin belirli durumlar veya nesneler hakkında korkuları vardır. Bu tamamen normaldir. Korku, güvenlik için tehdit oluşturabilecek durumlara rasyonel bir tepkidir. Korku tehlikeyle orantısız ise, altı aydan fazla sürmüşse, günlük yaşam üzerinde önemli bir etkisi varsa korku fobiye dönüşür. Fobiler genel olarak iki gruba ayrılabilir:
-Özgül (spesifik) fobiler
-Karmaşık fobiler
Bu makalede özgül fobilere yer verilmiştir.
Fobi herhangi bir durum tarafından tetiklenebilir. Mesela kişi yüksek katlı bir apartmanda balkonda olmanın güvenli olduğunu biliyor olsa da dışarı çıkmaktan korkabilir. Binanın içindeki pencerelerin arkasından bile manzaranın tadı çıkarılamayabilir. Fobi bir nesne tarafında da tetiklenebilir. Örneğin kişi bir örümceğin zehirli olmadığını veya kendisini ısırmayacağını biliyor olabilir ancak bu yine de endişesini azaltmaz. Durum veya nesne hakkında düşünüldüğünde veya konuşulduğunda bile bu aşırı endişe hissedilebilir.
Özgül Fobi Türleri
Eskiden basit fobi olarak adlandırılan özgül fobi, genellikle çok az tehlike arz eden veya hiç tehlike oluşturmayan belirli bir nesne veya durumun varlığından veya düşüncesinden kaynaklanan kalıcı ve mantıksız bir korkudur. Panik, korku veya terör duyguları gerçek tehditle tamamen orantısızdır. Bazen sadece fobik uyaranın düşüncesi ya da televizyonda görülmesi bile bir tepki oluşması için yeterlidir. Bu tür aşırı tepkiler özgül bir fobinin göstergesi olabilir. Fobiyle ilişkili sıkıntı ve/veya nesneden veya durumdan kaçınma ihtiyacı, kişinin işlevsellik yeteneğini önemli ölçüde etkileyebilir. Özgül fobileri olan kişiler genellikle korkularının abartılı veya mantıksız olduğunun farkındadır ancak endişeli tepkilerinin otomatik veya kontrol edilemez olduğunu hissederler. Özgül fobiler genellikle panik ataklarla ilişkilidir; bu sırada kişi kalp çarpıntısı, boğulma, bulantı, bayılma, baş dönmesi, göğüs ağrısı, sıcak veya soğuk basması ve terlemeyi içerebilecek ezici fiziksel hisler yaşayabilir. Özgül fobiler genellikle çocukluk veya ergenlik döneminde gelişirler. Bazı insanlar için, yaşlandıkça daha az şiddetli hale gelebilirler. Korkulan nesneye veya duruma bağlı olarak, aşağıdakiler de dahil olmak üzere farklı türde özgül fobiler vardır:
Hayvan fobileri: Bunlar en yaygın özgül fobilerdir. Hayvanlara veya böceklere ( örneğin, köpeklere, yılanlara, kemirgenlere veya örümceklere) karşı geliştirilmiş fobilerdir.
Durumsal fobiler: Bunlar, uçmak, arabaya veya toplu taşımaya binmek, yürüyen merdiveni kullanmak, dişçiye gitmek, araba kullanmak, köprülerden veya tünellerden geçmek veya asansör gibi kapalı bir yerde olmak gibi belirli durumlardan korkmayı içerir.
Doğal çevre fobileri: Örnekler arasında fırtına, gök gürültüsü, yükseklik, karanlık, su veya mikrop korkusu sayılabilir.
Vücut temelli fobiler: Bunlar invaziv tıbbi prosedürlerle (örn. enjeksiyonlar),kan veya yaralanma görmeyle, kan testleri yaptırmayla, doğumla, kusma veya boğulmayla ilişkili korkulardır.
Cinsel fobiler: Cinsel eylemler veya çıplaklık korkusu gibi fobilerdir.
Diğer fobiler: Bunlara belirli yiyeceklerden kaçınma, düşme korkusu, yüksek seslerden korkma ve palyaço gibi kostümlü karakterlerden korkma dahildir.
Bazı insanlar birden fazla özgül fobisi olabilir. Bir kişide mevcut olan fobi tamamen benzersiz bir deneyim olabilir. Yukarıda listelenenlerden çok daha özgül fobiler de vardır. Topluluk önünde konuşma korkusu gibi diğer özgül fobiler daha çok sosyal fobiyle ilişkilidir. Sosyal fobi, insanların başkalarına nasıl göründükleri konusunda aşırı endişe duydukları bir durumdur.
Özgül Fobilerin Belirtileri Nelerdir?
Özgül fobiler çeşitli şekillerde kendini belli edebilir.
*Belirli bir nesne veya duruma karşı aşırı veya mantıksız korku duyulması,
*Bir nesneden ya da durumdan kaçınmak ya da ona büyük bir sıkıntıyla katlanmak,
*Belirli durumlarda olma veya fobinin nesnesiyle temasa geçme konusunda önceden gergin olmayı içeren beklenti kaygısı; örneğin, köpek korkusu olan bir kişinin, yolda bir köpek görebileceği için yürüyüşe çıkmak konusunda endişeli olması
*Kalp çarpıntısı, mide bulantısı veya ishal, terleme, titreme, uyuşma veya karıncalanma, nefes alma sorunları (nefes darlığı), baş dönmesi veya sersemlik hissi, boğuluyormuş gibi hissetmek şeklindeki anksiyete veya panik atağın fiziksel belirtileri özgül fobiye işaret edebilir.
Özgül bir fobisi olan çocuklar, endişelerini ağlayarak, bir ebeveyne sarılarak, yanından ayrılmayı istemeyerek veya sinir krizi geçirerek ifade edebilirler.
Özgül Fobiler Ne Kadar Yaygındır?![Özgül (Spesifik) Fobiler, Nedenleri, Belirtileri ve Tedavi Yolları]()
Özgül fobilerin ilk belirtileri genellikle çocuklukta veya erken ergenlik döneminde ortaya çıkar. Kadınlarda erkeklere göre biraz daha sık görülürler. Çocuklarda özgül fobiler yaygındır. Çocuklar büyüdükçe bir takım ortak korkular yaşarlar. Bunlar arasında yüksek sesler ve yabancılar (bebeklik), hayali yaratıklar ve karanlık (okul öncesi), doğal afetler ve hayvanlar (erken ilkokul), hastalık ve ölüm (ilkokul sonrası, lise) gibi şeyler bulunur. Bu korkuları yönetmeyi öğrenmek, büyümenin normal bir parçasıdır ve genellikle zamanla kaybolur. Bununla birlikte, çocuklar, hatta daha küçük yaşta olanlar bile özgül fobiler geliştirebilir ve hatta panik atak yaşayabilir. Çocukların diğer anksiyete bozukluklarından daha özel fobiler geliştirme olasılığı daha yüksektir ve çoğu zaman korkularının irrasyonel (mantıksız) veya abartılı olduğunun farkında değildirler. Yetişkinlerdeki özgül fobiler genellikle aniden başlar ve çocukluk fobilerinden daha uzun sürer. Yetişkinlerdeki özgül fobilerin sadece %20’si kendi kendine (tedavi olmadan) geçer.
Özgül Fobilere Neler Sebep Olabilir?
Bazı faktörlerin belirli bir fobi geliştirme riskini artırması muhtemeldir fakat özgül fobilerin kesin nedeni bilinmemektedir ancak çoğu travmatik bir deneyim veya öğrenilmiş bir tepki ile ilişkili görünmektedir. Bazı durumların, kişinin onlar hakkında nasıl hissettiği üzerinde kalıcı bir etkisi olabilir. Örneğin, bir saldırı veya ısırılma gibi bir hayvanla korkutucu veya tehdit edici bir deneyim yaşayan bir kişi özgül bir fobi geliştirebilir. Genç yaşta uçakta çok fazla türbülans yaşandıysa uçma fobisi geliştirilebilir.
Başkalarının zarar gördüğü veya aşırı korku yaşadığı travmatik bir olaya tanık olmak, potansiyel olarak tehlikeli durumlar veya hayvanlar hakkında bilgi almak veya tekrarlanan uyarılar almak da özgül bir fobiye neden olabilir. Korku başkalarından da öğrenilebilir. Bir ebeveyn veya büyük kardeş ile aynı özel fobi geliştirilebilir. Ebeveynleri belirli nesnelere veya durumlara korku ve endişe ile tepki gösteren bir çocuğun bu nesnelere korku ile tepki vermesi muhtemeldir. Bir duruma veya nesneye tepki olarak güçlü bir tepki veya panik atak geçirilebilir. Özellikle çevredeki insanlar cevaba sert tepki veriyorsa kişi kendini bundan utanmış hissedebilir. Bunun tekrar olacağı fikri hakkında daha da yoğun bir endişe geliştirilebilir. Stres, kaygı ve depresyon duygularına neden olabilir. Bu, belirli durumlarla başa çıkma yeteneğini azaltabilir, kişinin tekrar bu durumlarda olmaktan korkmasına veya endişe duymasına neden olabilir. Uzun bir süre devam ederse bu bir fobiye dönüşebilir. Araştırmalar, bazı insanların fobi geliştirmeye diğerlerinden daha savunmasız olduğunu göstermektedir. Hayvan fobileri gibi özgül fobiler, kısmen genetik yatkınlık nedeniyle ortaya çıkabilir.
Ne Zaman Yardım Alınmalıdır?
Bir fobi için ne zaman yardım alınması gerektiğini bilmek zor olabilir. Fobilerin bir tür kaygı bozukluğu olduğunu unutulmamalıdır. Aşağıdaki durumlarda fobi için tedaviyi düşünmenin zamanı gelmiş olabilir:
-Tetikleyici nesne, durum, yer veya aktiviteden kaçınmak günlük hayatını etkiliyor veya kişiye büyük sıkıntı veriyorsa
-Normalde zevk alınan şeylerin yapılmasına engel oluyorsa
-Yoğun ve ezici korku, endişe veya paniğe neden oluyorsa
-Kişi, korkunun tehlikeyle orantılı olmadığının farkındaysa
-En az altı aydır fobi devam ediyorsa
-Diğer sağlık sorunları için destek almayı engelliyorsa, örneğin telefonu kullanmaya veya doktora gitmeye engel olan bir fobi söz konusuysa kişi artık tedavi olmayı düşünmelidir.
Özgül Fobiler Nasıl Teşhis Edilir?
Özgül bir fobinin belirtileri varsa doktor tıbbi ve psikiyatrik bir öykü alarak bir değerlendirmeye başlayabilir ve kısa bir fizik muayene yapabilir. Özgül fobileri spesifik olarak teşhis edecek laboratuvar testleri olmamasına rağmen, doktorlar semptomların nedeninin fiziksel bir hastalık olmadığından emin olmak için çeşitli testler kullanabilir. Eğer kişide herhangi bir fiziksel hastalık bulunmazsa, ruh hastalıklarını teşhis etmek ve tedavi etmek için özel olarak eğitilmiş, uzmanlaşmış bir psikiyatriste, psikologa veya başka bir ruh sağlığı uzmanına sevk edilebilir. Psikiyatristler ve psikologlar, bir kişiyi belirli bir fobi açısından değerlendirmek için klinik görüşmeler ve değerlendirme araçları kullanırlar. Doktor, özgül fobilerin teşhisini, semptomların neden olduğu işlevsellik sorunları da dahil olmak üzere bildirilen semptomlara dayandırır. Kişinin korku ve kaygısı özellikle rahatsız ediciyse veya okul, iş, sosyal aktiviteler ve ilişkiler dahil olmak üzere günlük rutinlerini etkiliyorsa, özgül fobi teşhisi konur.
Özgül Fobilerin Tedavisi
Fobiler tedavi edilebilir ve profesyonel destek almak iyileşmenin ilk adımıdır. Fobiyle ilgili tedavi görmek için genellikle ilk gidilecek yer aile doktorudur. Kişiyi değerlendirebilir ve hangi tedavilerin mevcut olduğunu açıklayabilirler. Fobilere özgü çok az tedavi rehberi vardır. Anksiyete ve panik bozuklukları için üç ana tedavi türü önerilmektedir. Bunlar seçeneklere dahil edilmelidir:
-Konuşma tedavileri
-Bilişsel davranışçı terapi
-İlaç tedavisi
Özgül fobilerin tedavisi bunlardan birini veya bir kombinasyonunu içerebilir.
Bu seçeneklere kendi kendine yardım kitapları, çevrim içi programlar, destek grupları veya rahatlama teknikleri dahil edilebilir. Doktor tüm seçenekleri açıklamalıdır. Birçok özgül fobi önlenemese de hayvan saldırısı gibi travmatik bir deneyimin ardından erken müdahale ve tedavi, kişinin ciddi bir anksiyete bozukluğu geliştirmesini engelleyebilir. Herhangi bir tedaviye başlanmadan önce hastanın görüşleri dikkate alınmalıdırlar.
Konuşma Terapisi
Konuşma terapisi sırasında düşünceler, duygular ve davranışlar hakkında bir profesyonelle konuşulur. Doktor veya ruh sağlığı uzmanı hastasına sunulabilecek seçenekleri açıklar, doğru konuşma tedavisinin bulunmasına yardımcı olabilirler.
Bilişsel Davranışçı Terapi
Psikoterapi, özgül fobilerin tedavisinin temel taşıdır. Tedavi genellikle, sistematik duyarsızlaştırma veya maruz bırakma ve tepki önleme tedavisi adı verilen ve hastaların korkuları azalmaya başlayana kadar onları korkutan şeylere kademeli olarak maruz bırakıldığı bir tür bilişsel davranışçı terapiyi (BDT) içerir. Bilişsel davranışçı terapi, fobileri tedavi etmek için kullanılan bir dizi teknik, maruz kalma tedavisi (duyarsızlaştırma) içerebilir.
Maruz Kalma Terapisi: Maruz bırakma tedavisi, fobisi olan kişiyi korktuğu nesne veya duruma kademeli olarak maruz bırakmak anlamına gelir. Bu güvenli ve kontrollü bir şekilde gerçekleştirilir. Örneğin, kişinin diş hekimine karşı bir fobisi varsa, maruz bırakma terapisinde şunlar yapılabilir:
-Dişçi hakkında bilgi edinmek
-Dişçi koltuğu resimlerine bakmak
-Bekleme odasında oturmak
-Dişçiyle konuşmak
-Sonunda dişçi koltuğuna oturmak
Fobiler için Hipnoterapi: Hipnoterapide, alışkanlıkları değiştirmeye veya belirli durumları tedavi etmeye, semptomları hafifletmeye çalışmak için hipnoz kullanılır. Hipnoz, bilinçaltındaki inançlara, düşüncelere ve anılara erişmek için kişiyi derin bir rahatlama durumuna sokmayı içerir. Hipnoz, istenmeyen düşünce ve davranışların değiştirilmesine yardımcı olabilir. Bunu telkin yoluyla ve öz farkındalığı artırarak yapmayı amaçlar.
Fobiler İçin İlaç Tedavisi
Fobi şiddetli kaygıya neden oluyorsa, ilaç önerilebilir. Şu anda kaygıyı yönetmede yararlı olduğu düşünülen üç tür ilaç vardır:
-Antidepresanlar
-Sakinleştiriciler
-Beta blokerler
Antidepresanlar: Anksiyeteyi tedavi etmek için en yaygın olarak selektif serotonin geri alım inhibitörü (SSRI) antidepresanları reçete edilir. Bu ilaçlar yardımcı olabilir ancak örneğin uyku sorunları gibi yan etkilere neden olabilir. SSRI’lar işe yaramazsa veya uygun değilse alternatif ilaçlar önerilebilir. Bazı gıdalar Monoamin oksidaz inhibitörleri (MAOİ) antidepresanlarıyla tehlikeli reaksiyona girebilir. Hasta Bilgilendirme Broşüründe ilaçlarla birlikte hangi besinlerden kaçınılması gerektiği konusunda uyarı verilmektedir.
Sakinleştiriciler: Yoğun, geçici anksiyete (örneğin, uçma korkusu) üreten durumsal fobiler için, ara sıra kısa etkili sedatif hipnotikler (benzodiazepinler) reçete edilebilir. Şiddetli kaygı, günlük yaşam üzerinde önemli bir etkiye sahip olduğu anlamına gelir. Benzodiazepinler bağımlılık yapabilir. Kısa bir süre için düşük dozda alınmalıdırlar. Tercihen tek seferlik bir doz olmalı ve dört haftayı geçmemelidir.
Beta Blokerler: Daha yakın zamanlarda, özgül fobilerle ilgili kaygıyı tedavi etmek için beta bloker adı verilen yaygın tansiyon ilaçları kullanılmıştır. Beta blokerler psikiyatrik ilaçlar değildir, bu nedenle psikolojik semptomları azaltmazlar fakat fobiyi tetikleyen bazı durumlarda yardımcı olabilirler. Anksiyetenin fiziksel semptomlarını (hızlı bir kalp atışı, çarpıntı, tremor denilen titreme) tedavi etmek için kullanılırlar. Beta blokerler bağımlılık yapmaz fakat uyku problemleri ve kâbuslar gibi yan etkilere neden olabilirler. Almayı bırakmaya karar verilirse doz yavaşça azaltılmalıdır. Kalbi ve kan basıncını etkiledikleri için, almayı kademeli olarak bırakmak gerekir.
Bir fobiye depresyon veya panik bozukluk gibi başka durumlar eşlik etmedikçe, genellikle uzun süreli veya günlük ilaçlar kullanılmaz. Yukarıda belirtilen ilaç türleri reçetesiz alınmamalı, yalnızca doktor reçete ettiğinde alınıp kullanılmalıdır. Çoğu insanda özgül fobiler terapi, ilaç veya her ikisinin kombinasyonu ile başarılı bir şekilde tedavi edilebilir.
Denenebilecek Farklı Uygulamalar
Fobiyi gidermek için denenebilecek bazı farklı fikirler de vardır. Bunlar fobinin kişinin yaşamı üzerindeki etkisini azaltmaya yardımcı olabilirler. Bazı insanlar bu fikirleri faydalı bulmaktadır fakat herkes için uygun olmayabilir. Kişi sadece kendisini rahat hissettiği şeyi denemelidir. Örneğin, fobi hakkında güvenilen biriyle konuşmak yardımcı olabilir. Birinin o kişiyi dinlemesi ve umursadığını göstermesi başlı başına yardımcı olabilir. Kişi konuşmakta zorlanıyorsa, bir şeyler yazmayı deneyebilir. Kişi düşüncelerini daha net bir şekilde ortaya koymaya yardımcı olacak bir mektup yazmayı deneyebilir. Fobiden dolayı hissedilen panik ve endişeyi yönetmeyi öğrenmek gerçekten zor olabilir fakat bunu yaparak, tetikleyici durum veya nesneyle ilgili daha fazla kontrol sahibi olunabilir.
Derin nefes alma gibi gevşeme teknikleri de kaygı semptomlarını azaltmaya yardımcı olabilir. Birçok farklı gevşeme tekniği mevcuttur. Meditasyondan nefes kontrolüne ve esnemeye kadar çeşitlilik gösterirler. Panik atak sırasında, nefese veya duyulara odaklanma ve anında müdahale etme denenebilir. Bir akran destek grubuna katılmak da fayda sağlayabilir. Akran desteğinde, benzer zorluklarla karşılaşan başkalarıyla deneyimler paylaşılır. Kişinin yalnız olmadığını bilmesi rahatlatıcı olabilir. Diğer insanlar da denenebilecek farklı başa çıkma yöntemleri önerebilir. Çevrimizi destek grupları da denenebilir. Çevrim içi destek, kişinin dışarı çıkamadığı zamanlarda veya insanlarla telefonda veya yüz yüze konuşmakta zorlandığı durumlarda özellikle yararlı olabilir.
Bazı insanlar fobilerle başa çıkmak için kendi kendine yardım kitaplarını veya çevrim içi programları kullanır. Bunlar genellikle bilişsel davranışçı terapi (BDT) ilkelerine dayanır. Kaygıyı azaltmak ve fobi tetikleyicileriyle başa çıkmayı kolaylaştırmak için kişinin kendi programını geliştirmesine yardımcı olurlar. Kitaplardan ve yazılı kaynaklardan da fobi hakkında bilgi ve destek alınabilir. Bir sağlık uzmanı kişiye bir kendi kendine yardım kitabı reçete edebilir. Bu kaynaklara “reçeteli kitaplar” denir. Bunlar ayrıca çevrim içi olarak satın alınabilir veya yerel kütüphaneden ödünç alınabilir. Okumak için başka birçok kaynak bulunabilir. Çevrim içi kendi kendine yardım programları da denenebilir. Bunlar için ödeme yapmak zorunda kalınabilir ya da hekim aracılığıyla ücretsiz erişim mümkün olabilir.
Kişi, özgül fobisi için bir kursa katılmayı düşünebilir. Bazı kuruluşlar, insanların belirli fobilerin üstesinden gelmelerine yardımcı olmak için yüz yüze kurslar düzenler. Örneğin, kurslar aşağıdakiler tarafından yürütülebilir:
-İnsanların uçma korkularını yenmelerine yardımcı olmak için hava yolu şirketleri ve hava alanları
-İnsanların belirli hayvanlara veya böceklere karşı korkularını azaltmalarına yardımcı olmak için hayvanat bahçeleri
Kişiler bunları internette araştırırken dikkatli olmalıdır çünkü fobiyi tetikleyen fotoğraflarla karşılaşılabilir. Bir arkadaştan veya aile üyesinden arama yapmasını istemek iyi bir fikir olabilir. Bu kurslar fiyat, uygunluk ve nasıl yürütüldükleri bakımından farklılık gösterir. Birçok kurs hipnoz veya maruz kalma terapisi gibi BDT ilkelerine dayanmaktadır. Böyle bir kursun kişiye fayda sağlayıp sağlayamayacağı konusunda doktorla konuşulabilir.
Kaynakça:
https://psikiyatri.org.tr/halka-yonelik/30/ozgul-fobiler
https://www.mind.org.uk/information-support/types-of-mental-health-problems/phobias/types-of-phobia/
https://www.psycom.net/specific-phobias/
Yazar: Müşerref Özdaş