Bilmece halk kültürünün sözlü ürünlerindendir. Halk içinden çıkmıştır, samimi, anlaşılır bir dilde ve eğlendiricidir.
Çok zaman eğlenmek amaçlı söylenir. Herhangi bir eşyayı, hayvanı, bitkiyi anlatmak için üstü kapalı sözler söylenir. Bilmeceler önceleri sözlü olarak söylenegelse de zamanla yazıya geçmiştir. Bilmeceler genellikle kalıplaşmış kısa cümleler şeklindedir.
7’de 77’ye herkes birbirine bilmeceler sorup, eğlenir. Bazen bir dede torununa, bazen 2 arkadaş aralarında bilmece sorar. Bilmeceyi bilmek için insanlar çağrışımlar üzerinden düşünürler.
Bilmeceler anonimdir. Dilden dile aktarılarak yüzyıllar ötesine taşınmıştır. Tüm halk kültürü türlerinde olduğu gibi bir birikimin sonucu ortaya çıkmıştır.
Bilmeceler anaokullarından başlayarak tüm sınıflarda öğrenciler arasında ve derslerde bir eğlence aracı olarak sorulur. Bilmeceyi bilenler daha da çok eğlenir. Derse başlamadan ya da ders esnasında öğrencilerin motivasyonu düştüğü bir anda bilmece sorulması derse olan ilginin tekrar toplanmasına yardımcı olur. Bu sadece Türkçe değil tüm derslerde söylenebilir. Her ne kadar günümüzde çok daha farklı eğlenme araçları olsa da geleneksel bu türler nesiller arasındaki yaş farkını ortadan kaldırır ve birlikte eğlenmeyi sağlar. Özelikle bayram günlerinde, kış gecelerinde büyükleriyle, dedeleriyle, nineleriyle bir araya gelen çocuklara sorulan bilmeceler çok eğlencelidir.
Bilmece geçmiş yüzyıllarda savaşlarda karşılıklı sorulduğu bilinmektedir. Bilgi yarışmalarında bilgi ölçmek gibi amaçlarla ortaya çıkmıştır. Aslında bu tür bir ihtiyaçtan dolayı ortaya çıkmıştır. Bu anlamda eski çağlarda önemli bir yere sahiptir.
Bilmecenin cevabını bilmek kolay değildir bu yüzden eski çağlarda zekanın bir göstergesi olarak da değerlendirilmiştir. Günümüzde ise genellikle eğlenme amacıyla söylenmektedir. Eğer cevap bulunamaz ise çeşitli sorularla cevap bulunmaya çalışılır. Ya da iki grup karşılıklı olarak birbirine bilmeceyi sormak suretiyle yarışma haline getirilebilir.
Türk Halk Edebiyatında bilmeceyle ilgili ilk bilgilere Divan-ı Lügati’t- Türk’te geçmiştir. Manzum ve mensur şekilleri vardır. Konularına, yapılarına, cevaplarına ve söyleniş şekillerine göre incelenebilir. Şiirsel bir yapısı vardır. Düş ve düşünce dünyasını geliştirir. Ana dilin söz varlığını geliştirmede faydalıdır.
Bilmece Örnekleri;
Çarşıdan aldım bir tane
Eve geldim bin tane (Nar)
Biz biz bizidik
Otuziki kız idik
Gıran geldi kırıldık
Düzen geldi dizildik (DİŞ)
Ala bakar mora bakar
Oturmuş bakla satar
Baklanın okkası kaça dedim
Çıldır çıldır yüzüme bakar (KURBAĞA)
Yazar:Serpil Altunyay