Çinko eksikliği kişiler arasında yaygın görülen bir durumdur. Şiddetli olduğu durumlarda büyümenin gecikmesine, iştah kaybına ve potansiyel olarak ciddi sonuçlara yol açmaktadır. Neyse ki, günlük çinko ihtiyaçlarını gıdalar ve takviyelerle karşılamak kolaydır. Bu yazıda çinko eksikliği, kaynaklar, yan etkiler, dozaj ve daha fazlası hakkında bilgiler yer almaktadır.
Gıda Kaynakları
Bakliyat ve tahıllar yaklaşık % 30, et yaklaşık % 50 ve süt ürünleri yaklaşık % 20 diyet çinko sağlamaktadır. Çinko bakımından zengin gıdalar bulunmaktadır ve bunlar aşağıdaki gibidir:
• Kırmızı et
• Kümes hayvanları
• Deniz ürünleri (istiridye, yengeç, ıstakoz)
• Yumurtalar
• Fasulyeler
• Fındık
• Kepekli tahıllar
• Takviye edilmiş tahıllar
• Süt Ürünleri
Ayrıca tam tahıllı ekmekler, tahıllar ve baklagiller çinko emilimini azaltan fitatlar içermesine rağmen, yine de iyi çinko kaynaklarıdır.
Takviyeler
Sitrat, sülfat, glukonat, orotat, oksit, pikolinat ve asetat dâhil olmak üzere takviye olarak bir dizi farklı çinko formu mevcuttur. Elementel çinko yüzdesi forma göre değişmektedir. Genel olarak, sitrat ve asetat gibi organik çinko tuzları, çinko okside kıyasla daha iyi emilime sahiptir. Çinko eksikliği bazı hastalıklarla ilişkidir ve bunlar aşağıdaki gibidir:
• Kanıtlanmış çinko eksikliği ve çinko kaybetme koşulları
• Akrodermatit enteropati ve Wilson hastalığı
• Gelişmekte olan ülkelerde çocuklarda akut ishal
• Zatürre ve sıtma
Günlük Çinko İhtiyacı ve Dozaj
Ulusal Akademiler Tıp Enstitüsü Gıda ve Beslenme Kurulu’na (FNB) göre çinko için Önerilen Diyet Yardımı (RDA) aşağıdaki gibidir:
Yaş Erkek Kadın Hamile Emzirme
0-6 Ay 2 mg 2 mg
7-12 Ay 3 mg 3 mg
1-3 Yaş 3 mg 3 mg
4-8 Yaş 5 mg 5 mg
9-13 Yaş 8 mg 8 mg
14-18 Yaşarası 11 mg 9 mg 12 mg 13 mg
+19 Yaş 11 mg 8 mg 11 mg 12 mg
Optimal çinko dozu kişiye göre değişmektedir. Genel bir kural olarak, günde 15 mg önleyici bir doz olarak kabul edilirken, bir eksikliği düzeltmek için 30 mg’a kadar daha yüksek dozlar gerekmektedir. Yetişkinler için hemen hemen tüm bireyler için olumsuz sağlık etkileri riski oluşturmayacak en yüksek günlük besin alım seviyesi olan tolere Edilebilir Üst Alım Seviyesi (UL) 40 mg/gündür.
Çinko Eksikliği
Kişilerin yaklaşık % 10’unun çinko RDA’nın yarısından daha az bir diyet alım bulunmaktadır ve ayrıca üçüncü dünya ülkelerindeki kişilerin % 50’sinden fazlasında çinko eksiktir. Dünya çapında ölümlerin % 1,4’ü çocukluk çağında ciddi çinko eksikliği ile ilişkilidir. Çinko eksikliği, gecikmiş büyüme, iştahsızlık, uyuşukluk, bağışıklık fonksiyon bozukluğu ve enfeksiyona yatkınlıkla karakterizedir. Daha şiddetli vakalarda çinko eksikliği erkeklerde saç dökülmesi, ishal, bozulmuş tat keskinliği, kilo kaybı, gecikmiş cinsel olgunlaşma, iktidarsızlık, testosteron eksikliği (hipogonadizm), göz ve cilt lezyonlarına neden olmaktadır. Çinko eksikliği riski taşıyan gruplar bulunmaktadır ve bunlar aşağıdaki gibidir:
• Sindirim bozuklukları olan kişiler
• Vejetaryenler
• Hamile ve emziren kadınlar
• Alkolikler
• Orak hücre hastalığı olan kişiler
Nedenler
1) Yetersiz alım
Çinko eksikliği, diyetten yetersiz çinko alımından kaynaklanmaktadır. Vejetaryenler, et yemedikleri için yüksek bir çinko eksikliği riskine sahiptirler ve et çinko bakımından yüksektir ve çinko emilimini artırmaktadır. Diyetleri genellikle baklagiller ve kepekli tahıllar açısından zengindir, ancak bu gıdalar çinkoyu bağlayan ve emilimini engelleyen fitatlar içermektedir. Gelişmekte olan ülkelerde yetersiz beslenme nedeniyle yetersiz çinko alımı meydana gelmektedir.
2) Yetersiz emilim
Sindirim sisteminin çeşitli hastalıklar yetersiz çinko emilimine neden olmaktadır ve bunlar aşağıdaki gibidir:
• Akrodermatit enteropati
• Ladin
• Kistik fibroz
• İnflamatuar bağırsak hastalıkları (Crohn hastalığı)
• Kısa bağırsak sendromu
Bağırsakta düşük demir emiliminin bir başka nedeni, çinko emilimini engelleyen yüksek miktarda gıda maddesi alımıdır ve bunlar aşağıdaki gibidir:
• Fitatlar (tam tahıllar, baklagiller)
• Yüksek lif alımı
3) Artan kayıp
Bazı nedenlerden dolayı artan çinko kaybı meydana gelmektedir ve bunlar aşağıdaki gibidir:
• Uzun süreli ishal
• Böbrek hastalıkları
• Karaciğer sirozu
• Alkolizm
• Uzun süreli kanama (bağırsak parazitleri ve ağır adet kanaması)
• IL-1’i artıran kronik inflamatuar hastalıklar
• Orak hücre hastalığı ve talasemi gibi hemolitik anemiler
• Aşırı terleme ve egzersiz
• Tip I ve tip II diyabetliler
Çinko Aşırı Yükü
Çinko aşırı yüklenmesi nadirdir, ancak çinkoya aşırı doz veya toksik aşırı maruz kalma nedeniyle ortaya çıkmaktadır. Galvanizli kaplardan salınan çinko ile kontamine yiyecek veya içeceklerin tüketimi de çinko toksisitesine yol açmaktadır. Yüksek çinko alımının (200 mg/günden fazla çinko alımı) akut yan etkileri kramplar, bulantı, kusma, ishal, iştahsızlık ve baş ağrılarını içermektedir. Çinko titremesi veya metal dumanı ateşi olarak da bilinen çinko sarsıntıları, çinko oksit içeren taze endüstriyel dumanların yoğun solunmasından kaynaklanmaktadır. Ateş, titreme, öksürük, göğüs ağrısı ve karın rahatsızlığı olarak ortaya çıkmaktadır. 50-300 mg/gün dozlarında uzun süreli takviye çinko alımı, bakır ve demir eksikliğine, bağışıklık fonksiyonunun azalmasına ve sinir sistemi için toksisiteye yol açmaktadır. Aynı zamanda düşük yoğunluklu lipoprotein (LDL) kolesterolünde bir artışa ve yüksek yoğunluklu lipoprotein (HDL) kolesterolünde, kalp fonksiyonunda değişime ve bozulmuş pankreatik enzimlerde azalmaya neden olmaktadır. 100 mg/gün çinkonun üzerindeki dozlarla uzun süreli takviye, çinkonun immünsüpresif etkisine bağlı olarak prostat kanseri göreceli riskini yaklaşık 3 kat arttırmaktadır.
Kaynakça:
everydayhealth.com
aafp.org
examine.com
mdpi.com
Yazar: Özlem Güvenç Ağaoğlu