Yıllar önce psikologlar, bir nörotransmitter (nöronlar arasında sinyal iletimini sağlayan kimyasal maddeler) olan dopaminin iki farklı işlevini keşfettiler. Dopamin beyinden, keyif verici tecrübeleri aramak için salgılanır ama aynı zamanda bağımlılığa sebep olabilir. Kaliforniya Üniversitesi’nde yapılan bir çalışmaya göre bu sadece dopaminin bir yüzüdür. Diğer bir yanı, sıcak bir çay bardağına dokunmak gibi hoş olmayan tecrübelere cevap olarak salgılanmasıdır. Muhtemelen beyni, gelecekte aynı durumdan kaçınmak için eğitmektedir.
Dopaminin iyi-kötü doğasının, bağımlılığı ve diğer akıl hastalıklarını tedavi edebilmek için uygulamaları olabilir. Örneğin; şizofreni gibi dopamin seviyesinin beynin farklı bölgelerinde anormal düzeyde salgılandığı hastalıklarda, beyinde kaçınma ve ödüllendirme (keyif verici eylem) ile ilgili nöral ağlar arasında dengesizlik vardır. Bağımlılık da, zevke ve acıya dengesiz reaksiyon göstermenin sonucunda ortaya çıkabilir.
Bağımlılıkta insanlar sadece bir sonraki ödüle odaklanır ve bunun sonucunda ilaç bağımlılığı riski artar. Bağımlı kişilerde bu davranışı tetikleyen nörobiyolojik alt yapıyı henüz bilmiyoruz. İlaçların nöral ağları kaçınma davranışına göre nasıl değiştirdiğini anlamanın, ilaç bağımlılığı davranışının kararlı yapısını kırmak için önemli uygulamaları olabilir. Bazı sinirbilimciler dopaminin kaçınma olayı sinyalindeki potansiyel rolünü tartışırken, dopaminin iki farklı işlevi şimdiye kadar gizli kaldı. Çünkü dopaminin yaygın olarak ödüle cevap olarak salgılanmasına odaklanıldı. En son yapılan çalışmada, iki beyin bölgesine (arasında sadece birkaç milimetre fark olan bölgeler) fiber optik sonda implante edilmesiyle, fiber fotometri yöntemi kullanılarak dopamin ile ilgili nöral ağlar eş zamanlı kayıt edildi. Bu çalışma ilk defa, ödül ve kaçınma davranışının nasıl öğrenildiği ile ilgili beyin ağını ilk defa gösterir.
Ödül ve kaçınma davranışı için beyinde iki farklı bağlantının bulunması, riskleri ve tehlikeleri azaltmaya çalışırken neden daha büyük ödüller için savaştığımızı açıklayabilir. Hedefi ve tehlikeyi öğrenmeye yönelik böyle dengeli bir davranış, sürekli değişen bir çevrede hayatta kalmak için yardımcı olacaktır.
Dopaminin yeni keşfedilen rolü, dopaminin beynin farklı bölgelerinde değişik rollerinin olması durumunu destekliyor. Buna örnek olarak dopaminin istemli hareketlerde rolü olması ve Parkinson hastalığı (dopamin eksikliğinin olduğu bir hastalıktır) durumunda bu hareketlerin etkilenmesidir. Dopaminle ilgili bilinenlerin çoğu, kemirgenler ve maymunlarla yapılan çalışmalarda elde edildi. Bu çalışmalarda, beyinde sadece ödüle cevap veren dopamin nöronlarını içeren spesifik bir bölgedeki hücreler kaydedildi. Bu durumda kaçınma davranışına cevap veren dopamin nöronları gözden kaçtı.
Ödül tahmin etme hata hipotezine göre, bir durum beklediğimizden daha ödüllendiriciyse, nöronlar aktifleşir ve dopamin sentezler. Fakat ödül beklentilerimizle eşleştiğinde dopamin normal seviyesinde kalır ve beklentilerimizden daha az ödül olduğunda depresyona yol açan bir aktivite gösterir. Dopamin nöral ağları değiştirir ve beyni ödül aktivitelerini takip edecek ve tehlikeli eylemlerden kaçınacak şekilde eğitir. Birkaç yıl önce, farklı dopamin alt ağlarını araştırmak için Stanford Üniversitesi’nde, fiber fotometri teknolojisi geliştirildi. Fiber fotometri, beyne vidalanan ince, esnek, fiber optik kabloları içerir ve dopamin sentezleyen nöronların verdiği floresan sinyalleri kaydeder. Floresan işaretçiler de, virüsler aracılığıyla sadece görüntülenmek istenen hücrelere yerleştirildi.
Maymunlarla yapılan önceki çalışmalarda bilim insanları; aksonların (nöronların uzantıları) ulaştığı bölgeleri bilmeden dopamin hücrelerini kayıt ediyordu. Fareyle yapılan çalışmada, beynin lateral (yan) ve orta kısımlarındaki dopamin nörolarının aksonlarının eş zamanlı kayıt edilmesiyle, bu bölgelerin beynin ödül ağının parçası olduğu değerlendirildi. Sonrasında, aksonları orta beyindeki dopamin bölgesine uzanan hücrelerin aktivitesini de kaydetti. Şaşırtıcı şekilde, orta bölgedeki aksonların kaçınma uyaranlarına cevap olarak dopamin salgıladığı görüldü. Kaçınma uyaranı olarak, ayaklara elektrik şoku verilmesiyle dopamin salgılandı. Yan bölgelerde sadece pozitif uyaranlara (ödül cevabı) karşı dopamin salgıladı.
Şu ana kadar bildiklerimize göre iki farklı tür dopamin sentezleyen hücre mevcuttur. Bir tanesi ödül aramaya, diğeri kaçınmaya aracılık eder ve anatomik olarak da birbirlerinden tamamen farklıdırlar. Bu keşif, bağımlılıkları anlamada ve tedavi etmede yeni bir yaklaşım getirir.
Kaynakça:
https://neurosciencenews.com/dopamine-pleasure-addiction-10319/
Yazar: Ayça Olcay