Torasik hiperkifoz veya kifoz olarak da bilinen Dowager kamburu (Dul kamburu), omurganın aşırı eğriliği sorunu, genellikle omurganın torasik veya göğüs eğrisinde meydana gelen bir sorundur. Boynun alt bölgesinde oluşan genişlemiş bir çıkıntıdır. Omurga doğal bir eğriye sahiptir. Omurganın 3 boyutlu bir modeline bakılırsa, göğüs bölgesinde dışbükey bir eğri olduğu fark edilecektir. Bunun nedeni, omurga kemiklerinin ve aralarındaki disklerin doğal şeklidir. 40 derecelik eğrilikte, genç erişkinlerde omurga ölçümlerinin 95. yüzdelik diliminde yer aldığı için omurga sağlıklı kabul edilir. 40 derecenin üzerindeki eğrilikler sorunlu kabul edilir ve ensede (boynun arkasında) küçük bir tümsek oluşturabilir.
Çocukluktan 30 yaşına kadar omurganın açısı, üzerindeki ağırlığın artmasına bağlı olarak 20 dereceden 29 dereceye kadar değişir. Kırk yaşından sonra yaşlanmanın dejeneratif süreçleri başladığından açı hızla artar. Osteoporoz (kemiklerin zayıflaması) kadınlarda daha yaygın olduğu için, Dowager kamburu da yaygındır. Osteoporoz ile omurilik kemikleri zayıflar, bu da Dowager kamburuna karşı daha yüksek bir yatkınlığa neden olur. Erkeklerde ortalama eğrilik açısı 44 derece civarındadır. Kadınlarda ise 55 yaşında 3 derece ile 80 yaşında 52 derece arasında değişebilir. İnsanların yaşlandıkça kısaldıkları fark edilecektir. Ortalama bir insan, omurganın sıkışması nedeniyle her on yılda bir (40. yaştan sonra) yaklaşık 1 santimetre kaybeder.
Dowager Kamburunun Yaygın Nedenleri
Dowager kamburu, osteoporoz, inme ve kanserin gördüğü bilimsel ilgiyi görmemiş, normal “yaşlanma” sürecinin bir parçası olarak kabul edildiğinden, çok ayrıntılı olarak incelenmemiştir. Sonuç olarak, Dowager kamburunun nedenleri tam olarak tanımlanmamış, yine de, ortaya çıkmasının birkaç yaygın nedeni tespit edilmiştir. Dowager kamburunun gelişmesinin en yaygın nedenleri dejeneratif hastalıklar veya kas zayıflıklarıdır. Nedeni ne olursa olsun yaşam kalitesini olumsuz etkiler.
Dejeneratif Disk Hastalığı
Dowager kamburu olan birçok kişide, radyografik bulgular dejeneratif disk hastalığını ortaya çıkarmıştır. Dowager kamburuna sahip yaşlı yetişkinlerin çoğu, vertebral kırık (omur kırığı) veya osteoporoz kanıtı olmaksızın dejeneratif disk hastalığına sahip olma eğilimindedir.
Omurganın Nadir Görülen Hastalıkları
Omurganın nadir görülen birkaç hastalığı, üst omurganın eğriliğine neden olabilir. Bunlar, tüberküloz kaynaklı omurga enfeksiyonlarını, spondilit olarak bilinen bir iltihaplanmayı veya Paget hastalığı olarak bilinen bir kemik bozukluğunu içerir.
Sırtın basit bir röntgeni, omurgaların kendileriyle ilgili bir soruna işaret etmelidir. Röntgen hiçbir şey göstermezse, muhtemelen ciddi bir kemik rahatsızlığı yoktur ve fazla kilolu olmaktan dolayı sırtta fazladan yağ dokusu olabilir.
Vertebral Kırıklar
Vertebral kırık (omur kırığı) sayısı arttıkça kifoz daha belirgin hale gelir. Bu, alt/lomber kırıklardan çok torasik/yüksek vertebral kırıklar için geçerlidir. Çoklu anterior torasik kama kırığı olan kadınlarda kifoz çok belirgindir. Bir kişide geçmişte vertebral kırıklar olduysa, Dowager kamburu gelişme riski vardır. Kişide osteoporoz varsa, omurga üzerindeki günlük stres, kompresyon kırıkları ve vertebral kamalar geliştirmesine neden olabilir. Osteoporoz, diyetteki kalsiyum ve D vitamini eksikliği nedeniyle kemiklerin yumuşadığı ve zayıfladığı bir durumdur. Zamanla, kama sayısı arttıkça kemik mineralinin yoğunluğu azalır. Bu, daha fazla kompresyon kırığına yol açar. Bu durum, hiperkifoza yakalanma olasılığını artıran bir kısır döngü yaratır.
Zayıf Kaslar
Araştırmalara göre, zayıf spinal (omurga) ekstansör kasları Dowager kamburu ile ilişkilidir. İnsanlarda omurgayı tutan büyük sırt kasları vardır. Menopoz sonrası sağlıklı kadınlarda omurga kasları ne kadar zayıfsa kifoz açısı da o kadar yüksek olur. Egzersiz omurga kaslarını güçlendirebilir ve böylece omurgayı dik tutabilir. Bu, omurganın doğal eğriliğinin korunmasına yardımcı olacaktır. Omurgayı yalnızca omurga kasları etkilemez, gerçekte duruş vücudun birçok kası tarafından etkilenir.
Bozulmuş Hareketlilik
Yaş, duruşu etkileyen, katkıda bulunan bağları, eklemleri, kasları ve bağ dokularını etkiler. Bunların kifoza nasıl katkıda bulunabilecekleri henüz tanımlanmamıştır. Bununla birlikte, omurga hareketliliğinin azalmasıyla birlikte, iyi bir duruşu koruma ve dik durma yeteneği azalır.
Kötü Duruş
Kötü duruş veya daha spesifik olarak, ileri kafa duruşu da Dowager kamburluğunun sebepleri arasında yer alır. Baş optimal olmayan bir pozisyonda olduğundan, boyun kasları ve eklemleri üzerinde daha fazla stres oluşur, boyun tabanına baskı, dolayısıyla ağrı artar. Bu ekstra stresi karşılamak için vücut bölgeyi güçlendirmek için kalın bağ dokusu (yağ dokusu) biriktirmek, alt servikal omurganın eklemlerini ileri eğri pozisyonunda sertleştirmek (bu, vücudun ağır başı destekleme girişimidir) şeklinde yanıtlar verir. Bu kötü duruşta uzun bir süre kaldıktan sonra, bu, boynun tabanında Dowager kamburu deformasyona yol açabilir.
Genetik
Doğum kusurları kifoza neden olabilir. Bir kişi omurga kusurları ile doğduysa, hayatının ilerleyen dönemlerinde kifotik bir omurgaya sahip olabilir. Bunlardan biri Scheuermann hastalığı veya Scheuermann kifozudur. Genellikle erkek çocuklarda görülür, kifoza neden olabilir. Burada eğrilik artışı, pubertal büyüme atağı gerçekleşmeden önce ortaya çıkar ve omurgayı ciddi şekilde etkileyebilir.
Dowager Kamburuna Benzeyen Durumlar
Osteoporoz ve eğri bir omurganın yanı sıra, birkaç şey daha bir Dowager kamburuna benzeyebilir. Bunlardan biri, lipom adı verilen yağ dokusunun büyümesidir. Lipomlar, vücudun içinde veya üzerinde hemen hemen her yerde gelişebilen iyi huylu yağ tümörleridir. Boynun tabanındaki büyük bir lipom, bir Dowager kamburuna benzeyebilir. Eğer boyundaki kambur görünümün sebebi buysa, ameliyatla aldırılabilir. Ancak çoğu zaman bir lipom sadece kozmetik bir problemdir ve kişiyi gerçekten rahatsız etmedikçe çıkarılmasına gerek yoktur.
Sırttaki kamburluğun bir başka nedeni de Cushing sendromu olarak bilinen nadir bir durumdur. Bu bozukluk, vücut kortikosteroidler olarak bilinen çok fazla hormon ürettiğinde ortaya çıkar. Daha sıklıkla, prednizon gibi kortikosteroid ilaçların uzun süreli kullanımından kaynaklanır. Uzun süreli steroidler, lupus, sarkoidoz veya ciddi böbrek hastalıkları gibi bozuklukları tedavi etmek için kullanılır. Bu hormonlar vücudun belirli bölgelerinde yağ dokusunun büyümesini sağlar. Kabarık, yuvarlak bir yüze ve boynun tabanındaki karakteristik yağ dokusuna yol açabilirler. Doktorların bu büyüme için kullandıkları terim Buffalo kamburudur. Yuvarlak yüz, halsizlik, belirgin kilo alımı, adet dönemlerinin olmaması, yüzde, kollarda ve vücudun diğer kısımlarında aşırı kıllanma ve yüksek tansiyon gibi neden olduğu diğer sorunlardan herhangi biri olmadan Cushing sendromundan dolayı bir kambur olması pek olası değildir. Cushing sendromu teşhis edildikten sonra ilaçlarla veya ameliyatla tedaviye yanıt verir.
Dowager Kamburunun Belirtileri
Fiziksel ve Fonksiyonel Belirtiler
Aşırı hiperkifoz, fiziksel ve işlevsel kısıtlamaları ciddi şekilde etkileyebilir. Şiddetli bir Dowager kamburu olan kadınlar, kendilerini bir sandalyeden kaldırmakta bile güçlük çekerler. Ayrıca denge azalır, yürüyüş yavaşlar, kişi kendini desteklemek için daha geniş bir duruşa ihtiyaç duyar ve merdivenleri hızlı bir şekilde çıkamaz, düşmeye yatkınlığı artar. Osteoporotik kadınlar, düşme risklerini de artıran daha yüksek bir postüral salınıma sahip olma eğilimindedir. Dowager kamburluğu varsa, genel işlev düzeyi etkilenir. Kişi, ev çevresinde gerekli aktiviteleri yapmakta zorlanır ve günlük yaşam aktivitelerinde puanları sağlıklı akranlarına kıyasla çok daha düşüktür. Dowager kamburu artrit, disk çıkıntıları (özellikle C5/6 ve C6/7’de), boyunda sinir sıkışması, kafatasının tabanında ağrı ve baş ağrısı gibi sorunlar için riskin yükselmesine sebep olabilir. Dowager kamburu gelişmişse kasların kolayca yorulması, kademeli duruş değişiklikleri, sırt, boyun ve omuzlarda kronik ağrı, boy kaybı, çoklu vertebral kompresyon kırıkları, çıkıntılı karın, tekrarlanan düşmeler, sırt sertliği, kalçalarda ağrı, göğüs bölgesinde his kaybı gibi semptomlar da fark edilebilir.
Solunum Belirtileri
Dowager kamburu varsa nefes almakta zorluk çekilebilir. Eklenen kifoz, akciğerlere baskı uygulayarak genişlemelerini ve dolayısıyla nefes almayı etkiler. Nefes egzersizleri ve omurga kaslarını güçlendirmeye odaklanmak, daha dolgun nefes alınmasına yardımcı olabilir.
Sindirim Belirtileri
Dowager kamburunun şiddetli ilerlemesi, sindirim sistemini sıkıştırabilir. Sonuç olarak, yutkunmada sorun yaşanabilir.
Psikolojik Belirtiler
Boyun kamburu da denilebilen Dowager kamburu, şekil bozucu olduğu için sahip olunabilecek en çekici şey değildir. Bu soruna sahip olan kişileri estetik olarak rahatsız edebilir. Basık bir boyun görünümü verebilir hatta boyu bile kısaltabilir. Çoğu insan bunun nasıl olduğunu ve doğal yaşlanmanın bir parçası olduğunu anlamadığı için “kambur” gibi etiketlere maruz kalabilir. Bütün bunlar kişiyi psikolojik olarak etkileyebilir. Daha genç yetişkinlerde utanç, saldırganlık ve kaygıya yol açabilir. Daha yaşlı bireyler sosyal olarak izole edilmiş hissedebilir ve hatta kendini depresif hissedebilir.
Yaşam kalitesi
Sınırlı hareket kabiliyeti ve fiziksel deformasyon nedeniyle bazı kadınlar günlük yaşamda fiziksel zorluklar yaşadıklarını bildirmektedir. Dowager kamburuna sahip bir kadın, daha fazla adaptasyona ihtiyaç duyabilir ve işlev görme yeteneği hakkında daha fazla korkuya sahip olabilir. Genel olarak, bu durumla yaşayan kadın ve erkekler sağlıklarından, işlevselliklerinden, ilişkilerinden ve ekonomik koşullarından daha az memnundur. Sonuç olarak, kişiler açık hava aktivitelerini ve kamusal yaşamı sınırlandırabilir ve bu da yaşam kalitesini ve işlevsellik düzeyini bozabilir. Dowager kamburu, kişinin hayatını en iyi şekilde yaşanmasına engel olmamalı, teşhis konulması ve ardından tedavi edilmesi sağlanmalıdır.
Dowager Kamburluğu Teşhisi
Röntgenlerin yanı sıra doktorlar BT (Bilgisayarlı tomografi) taraması yapılmasını ve MRI (Emar) önerebilir. Bunlar kemikleri, diski ve disk boşluğunu değerlendirmek ve herhangi bir tümörü veya semptomların ikincil nedenlerini ekarte etmek için yapılır. Doktor ayrıca kapsamlı bir fizik muayene de yapabilir.
Hiperkifozu ölçmek için altın standart bir X-ışınları yani röntgendir. Bu radyografiler torasik veya göğüs kifoz açısının ortopedik değerlendirmesi için en iyi araçtır. Kişi herhangi bir nedenle ayakta duramıyorsa sırtüstü röntgen çekilebilir ancak lateral veya yanal (yandan) yönden çekilen röntgen en iyisidir. Kifoz açısı (veya “Cobb açısı”), radyografide dik çizgiler çizilerek ölçülür. Çizgi, T4 omurunda torasik eğrinin başladığı omur gövdesinin üst uç plakasından ve T12 omurunda torasik eğrinin sonunda omur gövdesinin alt uç plakasından geçer.
Dowager Kamburunun Tedavisi
Dowager kamburu için birçok tedavi seçeneği vardır. Bunlar fizyoterapiden ameliyata kadar uzanmaktadır. Tedavi seçimi hastalığın ciddiyetine bağlı olarak değişir. Ne kadar erken tedavi edilirse, hastalığın ilerlemesini durdurmada o kadar etkili olur. Araştırmalar, doğru egzersizler ve tedavi ile Dowager kamburunun daha kötüye gitmesinin durdurulabileceğini göstermiştir.
Fizyoterapi ve Egzersiz
Fizyoterapi, Dowager kamburluğu tedavisinin temel dayanağıdır. İlaç alınıyorsa veya ameliyat olunmuşsa, omurgaya yardımcı olan ve onu oluşturan kaslar, eklemler ve kemiklerin güçlendirilmesi gerekir.
Duruş Düzeltme
Duruşu (postürü) düzeltmek için de çalışılabilir. Bu, otururken veya ayakta dururken, kollar yanlarda veya başın arkasına kaldırılmış halde yapılabilir.
Destekleme
Çocuklarda, gençlerde ve genç yetişkinlerde günde yaklaşık iki saat korse takılabilir. Bu genellikle kifozun ilerlemesini durdurur çünkü kemikler hala büyümektedir ve omurga eğriliğini azaltmak için kalıplanabilir. Ağırlıklı bir spinal kifoz ortezi, özellikle hareket halindeyken yaşlı yetişkinler tarafından takılabilir. Korse ayrıca dik bir duruşu kolaylaştırarak düşme sayısını azaltmaya yardımcı olur.
Bantlama
Herhangi bir fizyoterapi egzersizi sırasında bant da kullanılabilir. Terapötik bant omuz ekleminin en yüksek noktasından çapraz olarak trapezius kası boyunca her iki tarafta T6 omuruna uygulanabilir. Bu, omurgaya pasif destek sağlar. Bantlama 40 saniye süren üç ayrı statik ayakta çalışma sırasında iyi sonuçlar göstermiştir. Sahte bantlama yapılan ya da hiç bantlama yapılmayan kişilerle karşılaştırıldığında, görevden hemen sonra kifotik açının azaldığı ortaya çıkmıştır.
İlaç
Eğilmiş omurgayı düzeltecek bir ilaç yoktur. Ağrıyı uzak tutmak için ağrı kesiciler ve narkotikler reçete edilir. Egzersiz yaptıkça, omurgadaki stresin azalmasıyla ağrının hafiflediği ve ağrı kesici ilaçlara olan ihtiyacın azaldığı fark edilecektir.
Spinal Füzyon Ameliyatı
Hiperkifozu 50 dereceden fazla olan bireyler için ameliyat gerekli olabilir. Ayrıca, omurgadan çıkan sinir köklerinin sıkışması veya omurganın kendisinde hasar gibi sinir sistemi kusurları yaşanıyorsa, doktorlar ameliyat önerebilir. En sık yapılan cerrahi işlemlerden biri spinal füzyon cerrahisidir. Temelde iki omurun kaynaştırıldığı bir “kaynak” prosedürü gibidir, böylece tek bir katı kemik gibi iyileşir ve hareket ederler. Füzyon, omurga esnekliğinin bir kısmını ortadan kaldıracaktır. Bununla birlikte, az sayıda kemik söz konusu olduğundan, hareketliliği ve hareketi etkilemez.
Dowager Kamburunu Önleyici Tedbirler
Dowager kamburunun başlamaması için aşağıdaki gibi bazı tedbirler alınabilir.
Sigaranın Bırakılması
Sigara içmek osteoporoz için bir risk faktörüdür. Tütündeki nikotin kemik hücrelerinin üretimini yavaşlatır, ayrıca kalsiyum emilimini de etkiler. Kemiklerin parçalanmasını hızlandıran kortizol üretimini uyarır. Çalışmalar, sigarayı bıraktıktan bir yıl sonra kemik yoğunluğunun önemli ölçüde artacağını göstermiştir.
Sağlıklı Beslenme
Kalsiyum ve vitaminler açısından zengin bir diyet, güçlü kemikler üretecektir. Ayrıca asitli, gazlı içecekler, özelikle kolalar da bırakılmalıdır. Kemik mineral yoğunluğunu etkileyen fosforik asit adı verilen bir bileşen içerirler. Fosforik asit, kalsiyumu kemiklerden süzme eğilimindedir. Ek olarak, kafein ayrıca düşük kemik mineral yoğunluğu ile ilişkilendirilmiştir.
Alkolün Azaltılması
Alkol ayrıca kemikleri de etkileyebilir. D vitamininin bağırsaktan emilimini engeller, bu da kalsiyum emilimini etkiler. Ayrıca alkol östrojen ve testosteron üretimini azaltır. Bu hormonların her ikisi de kemik ve kemik hücreleri oluşturma yeteneğine katkıda bulunur.
Osteoporozdan Kurtulma
Düzenli kalsiyum alımı osteoporozdan kurtulmayı sağlayabilir. Tavsiye edilen günlük kalsiyum emilimi, 50 yaş ve altındaki kadınlar ve erkekler için günde 1.000 miligramdır. 50 yaşın üzerindeki kadınlar için ise günde 1.200 mg gerekliliktir. Yaşlandıkça kemik yoğunluğu düşer. Östrojenin kemik yapıcı etkisi olmadan daha da düşer. Kalsiyumla birlikte, kalsiyum emilimine yardımcı olan 800 IU D Vitamini alındığından emin olunmalıdır.
Egzersiz
Ağırlık kaldırma egzersizleri ve esnemeler esnek kalmanın anahtarıdır. Ayrıca daha güçlü eklemlerin, bağların ve bağ dokusunun korunmasına yardımcı olurlar. Ağırlık kaldırma egzersizleri kemikleri de güçlendirir. Menopoz sonrası 60 kadın üzerinde yapılan randomize bir çalışmada, egzersizlerin faydaları pekiştirilmiştir. Bilim insanlarının bulgularına göre, omurga ekstansör kaslarında belirgin zayıflık olanlar da dahil olmak üzere en şiddetli kifozu olan kadınlarda bile kifoz açısı ve sırt ekstansör kaslarının gücü iyileşmiştir.
Kadın, ağırlıklı bir sırt çantası takarken, bir yıl boyunca haftada beş kez 10 tekrarlı yüzüstü gövde uzatma egzersizi yapmıştır. Aynı kadınlarda on yıllık bir takip sonrasında, aradan geçen on yıllık süre içinde egzersizleri bırakmış olmalarına rağmen, omurga kırığı oranı çok daha düşük olmuştur. Sırt çantasına küçük ağırlıklar ekleyerek ilerlenebilir. Ağırlıklı bir sırt çantası yerine elde tutulan dambıllar kullanılabilir ve aynı egzersiz dirsekler bükülerek ve eller kulakların yanında tutularak, 3 set yapılabilir.
Not: Dowager kamburunun giderilmesine yönelik egzersizlerin kendisine uygun olmayacağından şüphe duyanlar bir sağlık uzmanına danışmalıdır.
Duruşun Erken Düzeltilmesi
Omuzlar dikleştirilerek dik oturulur, dik durulur. Duruşa dikkat edilmelidir. Kişiler ister bir sırt çantası taşıyor ister akşam yemeği yiyor olsun, duruşları fark etmeden kamburlaşır. Bu nedenle dik bir duruşu sürdürmek, sırttan kalçalara kadar birçok kas grubunun aktif katılımını gerektirir.
İşitme Kaybını Önlenmesi ve Görüşün Kontrol Edilmesi
İşitme ve görme duruşa katkıda bulunduğundan, her fiziksel muayenede iyi bir görme ve işitmeye sahip olduğundan emin olmak için kişiler kontrol edilmelidir. Diyabet, hipertansiyon ve enfeksiyonlar gibi işitmeyi ve görmeyi etkileyen ikincil hastalıklar tedavi edilmelidir.
Dowager Kamburluğunda Yapılması ve Yapılmaması Gerekenler
Aşağıda, Dowager kamburluğunda yapılması ve yapılmaması gereken birkaç duruma yer verilmiştir.
Yapılması Gerekenler
-Egzersiz yaparken iyi bir duruş sergilenmelidir. Omurga nötr tutulmalı, kambur durulmamalıdır.
-Oblikler ve transversus abdominis kasları gibi çekirdek stabilize edici kaslar güçlendirilmelidir. Bu kaslar omurganın dengesini sağlar. Çapraz ve yatay olarak çalışırlar ancak omurgayı sabit tutarlar.
-Öksürürken veya hapşırırken sırtı nötr pozisyonda tutulmalıdır. Boynun ve sırtın doğal kıvrımları korunmaya çalışılmalıdır. Bu koruma şu şekilde yapılabilir: boyun gerilir, başın tepesinin uzatıldığı hayal edilebilir.
-Eğilirken ve ağır nesneler kaldırılırken vücuda yakın tutularak kalça ve dizler bükülmelidir.
-Yataktan kalkarken, oturmadan önce yan tarafa dönülmelidir.
Yapılmaması Gerekenler
-Omurgayı büken egzersiz makinelerinin kullanımından kaçınılmalıdır. Buna oturarak kürek çekme makineleri de dahildir.
-Yarım mekik ve geleneksel mekik hareketlerinden kaçınılmalıdır. Yarım mekik ve geleneksel mekik hareketleri omurgayı uzatmak yerine sıkıştırma eğilimindedir. Bunlar, kişide zaten Dowager kamburluğu varsa yapılmaması gereken egzersizlerdir.
-Tekrarlanan omurga bükme hareketleri omurgayı ve eğriliklerini kademeli olarak olumsuz etkiler.
-Ayakta dururken eğilmekten ve pelvik tilt yapmaktan kaçınılmalıdır.
-Öksürük sırasında olduğu gibi güçlü gövde fleksiyonundan kaçınılmalıdır.
-Nesneler kaldırılırken omurga bükülmemelidir.
-Doğrudan yatay bir pozisyonda oturulmamalıdır.
-Bir şeye ulaşmak için eğilmemek gerekir.
Sonuç olarak, Dowager kamburu kaçınılmaz değildir. Sadece yaşlanıldığı için bu hastalığa yakalanılmaz. Pasif, esnek olmayan ve hareketsiz hale gelindiğinde ortaya çıkar. Mevcut kanıtlar egzersiz, spinomed destek ve bantlama müdahalelerinin kullanımını desteklemektedir. Birlikte kullanıldıklarında şüphesiz hiperkifozu azaltabilirler. Bu da hem erkeklerde hem de kadınlarda yaşam kalitesinin artmasına ve gelecekteki kırık riskinin azalmasına yol açar.
Not: Sağlıkla ilgili bu ve buna benzer diğer makaleler bilgilendirme amaçlıdır, bir doktordan alınacak tıbbi tavsiyenin yerine geçmez.
Kaynakça:
https://www.injurymap.com/articles/dowagers-hump
https://www.scoliosisreductioncenter.com/blog/dowagers-hump
https://health.clevelandclinic.org/how-you-can-fix-a-dowagers-hump-prevention-tips/
https://www.medicalnewstoday.com/articles/hump-on-the-back-of-the-neck#summary
https://sportomed.com.tr/sportomedden-iyilestiren-haberler/hiperkifoz/
https://doktorfizik.com/agri/boynun-arkasinda-kemik-cikintisi-nedir-neden-olur/
Yazar: Müşerref ÖZDAŞ