Psikolojik düzensizlik veya hastalık koşulları altında ağrı, fizyolojik rolünü kaybedebilir ve anormal bir seyir izleyerek kronik ağrı sendromlarına neden olabilir. Doktorlar, genellikle kötü uyku, yorgunluk ve depresyon gibi bir dizi başka semptomla ilişkili olan, vücudun her yerinde kronik ağrıyı tanımlayan hastalarla ilgilenirler. Bu semptom kompleksi bazen fonksiyonel somatik sendrom, somatizasyon bozukluğunun bir parçası, idiyopatik ağrı bozukluğu veya psikosomatik sendrom olarak adlandırılır ve hastaların gerçek acılarını göz ardı edilebilir. Bu nedenle tanı konulmadan önce hastaların en az dört hekime başvurması alışılmadık bir durum değildir.
Günümüzde, fibromiyaljinin (FM) progresif ve dejeneratif olmayan bir sendrom olduğunu ve en sık genel kronik ağrıyı içeren bir semptom yelpazesi olduğu bilinmektedir. Dünya genelindeki genel popülasyonun % 0,4-8,8’ini etkiler, küresel ortalama yaygınlık % 2,7’dir ve kadınların sayısı erkeklerden ortalama 3: 1 oranında daha fazladır. FM, kronik kapsamlı merkezi ağrı ile karakterize merkezi bir duyarlılık sendromu olarak tanımlanır. Merkezi duyarlılaşma da daha önce etkisi veya önemi olmayan belirli bir uyarana duyarlı hale gelme süreci olarak tanımlanmaktadır. Bu artan merkezi yanıt, hiperaljezi, allodini ve birden fazla spinal segmentte ağrıya neden olarak kronik yaygın ağrıya yol açar.
FM, etiyolojisi, patogenezi ve semptomları tam olarak açıklanmadığı için genellikle fonksiyonel olarak sınıflandırılsa da, romatologlar, ağrı uzmanları ve giderek artan bir şekilde birinci basamak sağlık hizmeti sağlayıcıları bu tanıyı koyma ve tedaviyi başlatma konusunda ilerlemektedirler. Tarihsel olarak tanımı ve içeriği, var olduğu 100 yılı aşkın süredir defalarca değişmiştir. Tıp bilimi tarafından bölgesel bir ağrı bozukluğundan bir ağrı bozukluğuna dönüşen bu tartışmalı durumun anlaşılmamasını özetleyen farklı terimler önerilmiştir. Günümüzde ICD-11, FM’yi kronik yaygın ağrı (CWP) ve CWP’yi bir kronik primer ağrı (MG30.0) olarak kabul etmektedir ve bazı durumlarda mevcuttur. Bu durumlar aşağıdaki gibidir:
• Kronik ağrı (3 aydan uzun süren kalıcı veya tekrarlayan ağrı) en az üç vücut kadranında artı eksenel iskelette (5 bölgenin 4’ü) mevcuttur,
• Ağrı, ağrıya bağlı duygusal sıkıntının varlığı, günlük yaşam aktivitelerini ve sosyal katılımı engellemesi ve başka bir kronik ağrı durumu tarafından daha iyi açıklanamadığında olmak üzere bu 3 durumdan en az biriyle ilişkilidir.
Bu tanım, bir CWP’yi bir hastalık veya bozukluk olarak tanımlıyor gibi görünmektedir ve Ne FM ne de CWP açıkça ayrı bir varlık değildir. Hastaların yaşadığı doğrudan fiziksel acıya ek olarak, kronik ağrının biyopsikososyal doğası sosyal yaşamı, çalışma yetenekleri ve psikolojik refahı etkiler. FM’li kişiler sıklıkla başkalarından inançsızlık, damgalanma, akrabaları ve arkadaşları tarafından kabul edilememe gibi küçümseyici tavırlar bildirdiler. Ayrıca doktorlar, semptomları tamamen kafalarında olan, onları tembel veya ilgi arayan insanlar olarak görebilirler. Bu tür bir küçümseme hali hazırda sıkıntılı olan hastalar üzerinde önemli bir olumsuz etkiye sahip olabilir. Dahası, hastalar birçok psikolojik rahatsızlığın yaşam boyu prevalansında artışa sahiptir.
Psikosomatik Hastalık
Psikosomatik bozuklukların bir paradigması olarak FM’nin farklı sonuçları vardır ve bunlar aşağıdaki gibidir:
• Kişiyi hasta ve geçersiz bir role götüren fiziksel (hareketsizlik, sakatlık),
• Psikolojik, duygusal rahatsızlıklara, madde bağımlılığına karşı savunmasızlığa vb. nedenler,
• İzolasyon eğilimleri, kişilerarası çatışmalar vb. gibi sosyal yaşam,
Bazen ağrı, hastalar için yaşamın merkezi haline gelir ve bu da art arda yardım talebine, profesyonellerle çatışmalara yol açar. Psikolojik bakış açısıyla ilgili olarak, bilişsel bakış açısı günümüzde en alakalı olanlardan biridir. Bununla birlikte, kontrol odağındaki farklı tarzların incelenmesi ve yapılandırmacı perspektiften, hastalar tarafından ağrı anlatılarının anlamlarının ve analizlerinin incelenmesi ile ilgilidir. Kişilik özelliklerinin incelenmesi ve bunların acıyla bağlantısı en temel psikolojik yaklaşımdır. Başa çıkma stillerinin incelenmesi ara bir yerde yer alırken en ayrıntılı yaklaşım anlamların incelenmesi olur. Acıyla başa çıkmanın çok farklı biçimleri arasında kaçınma, görmezden gelme, yeniden yorumlama, kendi kendine talimat vermedir. İyi bilinen yapılandırmacı bakış açısına göre, Walker, Holloway ve Sofaer gibi araştırmacılar ağrı deneyiminde beş ardışık temayı incelemişlerdi.
Duygusal Düzensizlik
Psikosomatik alanda stres, FM ile ilgili olarak çok çalışılan bir unsur olmuştur. Ölçekler veya anketler uygulandığında FM hastalarında stres skorları kontrol gruplarına göre daha yüksektir. Ek olarak, daha yüksek puan alan hastalar, çeşitli psikolojik bozukluklar da gösterirler. Kronik stresin (ancak akut stresin değil) FM semptomlarına katkıda bulunacağı varsayılmıştır. Belirli yoğun stres durumlarının travma sonrası stres bozukluğu ve FM ile ilişkili olduğu da fark edilmiştir. Son olarak FM’li hastalar arasında yaşam boyunca mağduriyet (istismar ve cinsel istismar) yaşantılarının daha yüksek yaygınlığı tespit edilmiştir. Travmatik olayın yoğunluğu, bu durumlarda ağrı ve uyku bozuklukları ile ilişkilidir.
Bununla bağlantılı olarak, FM hastaları tarafından genellikle abartılan bir konu olan sosyal destek konusuna dikkat çekmek önemlidir. Sosyal desteğin üç ana işlevi vardır ve bunlar aşağıdaki gibidir:
• Duygusal: yakınlık, bağlanma, ilgi, diğeri için endişe vb.
• Materyal: maddi yardım, yardım vb. sağlanması araçsal bir işlevdir,
• Bilgilendirici: tavsiye, rehber, eğitim vb.
İlk işlevi en önemli olarak görme eğilimi doğru değildir burada ilk olarak, ortaya çıkan ihtiyacın türüne göre destek verilmelidir. Örneğin, sorun kesinlikle önemli olduğunda duygusal destek vermek hassas olabilir, ancak etkili olmaz ve sosyal desteğin strese yol açacağı unutulmamalıdır. Sosyal ilişkiler yükümlülükleri ima eder ve karşılığında gerilimler onlardan kaynaklanabilir, kısacası stres ortaya çıkabilir. Aslında Helgeson, diğerlerinin yanı sıra, olumsuz sosyal etkileşimlerin sağlık ve esenlik ile ilgili sorunları olumlu olanlardan daha fazla öngördüğüne işaret etmektedir. Kadın ve erkeklerin sosyal ilişkilere katılma şekillerinde farklılık gösterdikleri basit bir gerçek olsa da, sosyal destek konusunda kadın ve erkek arasındaki farklılıklar çok çalışılmamıştır. Bu bağlamda toplumsal cinsiyet rollerinden bahsetmek gerekir.
Geleneksel eril rol, faaliyet, bağımsızlık arayışı, rekabetçilik, hedefler, girişkenlik, kendine güven vb. ile ilişkilidir, bu rol içinde sosyal destek aramak ve elde etmek daha zor olabilir. Kadınların rolü dışavurum, duygular, samimiyet, zorlukları daha fazla tanıma ve bununla birlikte yardım isteme, işbirliği, empati vb. ile ilişkilendirilmiştir. Bu nedenle sosyal destek vermek ve almak daha kolay görevler gibi görünmektedir. Sosyal destek, stres ve sağlık arasındaki ilişki, ciddi metodolojik hatalar nedeniyle kesin sonuçlar alınmadan incelenmiştir. Belki de daha önce belirtildiği gibi sosyal ilişkilerin olumsuz kısmının kadınlar için daha uygun olduğuna işaret edilmiştir. Kadınlar daha sık bir destek kaynağı olma eğilimindedir ve sosyo-aile ağlarına daha fazla dâhil olurlar. Belle, destek ağlarının nasıl psikolojik sıkıntı yaratabileceğine işaret etmiştir ve bunlar aşağıdaki gibidir:
• Başkalarına saygı duyulmaması veya onaylanmaması nedeniyle,
• Sırlarını açıklamak veya başkalarının beklentilerini karşılamamak için
• Destek görevlisi çok talep ettiğinde
• Stresin bazı üyelerden diğerlerine bulaşması durumunda,
Araştırma
FM tanısı alan kadınlarda ağrı deneyimini ve farklı etkilerini araştırmak için toplam 15 hastada bireysel derinlemesine görüşmeler yapılmıştır. Bu bazı kılavuz noktaları olan, ancak hastalara deneyimlerini geniş bir şekilde ifade etme fırsatı veren yarı yapılandırılmış bir görüşmedir. Böylelikle hastaların hastalık hakkında sahip oldukları fikirleri öğrenmeye çalışılmıştır fakat her şeyden önce deneyimlerini öğrenmeye odaklanılmıştır. Görüşmeler 50-60 dakika sürmüş, sesli olarak kaydedilmiş ve ardından iki psikoloğun işbirliği ile yazıya dökülmüştür. Transkripsiyondan sonra, görüşmelerin bir analizi geliştirilmiştir. Bu amaçla, klinik alanda, içerik analizi için Weber tarafından önerilen metodoloji kullanılmıştır. Bu araştırma bazı aşamaları içerir ve bunlar aşağıdaki gibidir:
• Hastaların yanıtlarında ortak temaların belirlenmesi ve bunların anlamlarına göre anlamsal olarak sınıflandırılması,
• Ortak anlam temalarını kategoriler halinde gruplamak,
• Hasta sayısına bağlı olarak varlığını izleyerek her bir konunun sıklığını analiz etmek,
Yapılan çalışmada hastaların ortalama yaşı 45, hepsi kadın ve evlidir. Eğitim düzeylerine göre, % 46,46’sının ilk çalışmaları vardır, geri kalanı derece, diploma, mesleki eğitim veya bakalorya arasında bölünmüşlerdir. Ayrıca, % 40’ı ev hanımıdır ve geri kalanı idari asistan, operatör, biri ortaokul öğretmeni, diğeri kâtip ve biri bölge idaresinde bölüm müdür olarak ev dışı işlerde çalışmaktadırlar. Fazladan ev işleri olanlar, ev işlerini çiftlerinin de yardımıyla kendilerinin yaptıklarını bildirmişlerdir. Hastaların sekizinin iki oğlu ve kızı, yedisinin ise sadece bir oğlu veya kızı vardır.
Psikolojik Açıdan Ana Konular
Ana endişeler olarak, hastalar bazı durumları ifade etmişlerdir ve bunlar aşağıdaki gibidir:
• Kişisel ağrı öyküsü: ağrının başlamasından bu yana geçen süre, uzmanlara danışılan, uygulanan tedaviler, FM tanısından bu yana geçen süre, ağrının başlangıcındaki biyografik hususlar,
• Günümüzdeki ağrı: tanım (yoğunluk, sıklık ve süre) ve tedavi,
• Acıyla ilgili düşünceler: neye atfedilir, nasıl kontrol edilir, ağrı göründüğünde ne düşünülür
• Acı ile ilgili duygular: acı ile karşılaşıldığında ortaya çıkan duygular
• Acıya tepki olarak davranışlar: acıyla nasıl yüzleşilir,
• Günlük yaşamda ağrının yankıları: hasta üzerindeki fonksiyonel etki (ağrı yaşamı nasıl sınırlar), aile üzerindeki etki, sosyal etki
• Acıya karşı destek: Acıyla başa çıkmak için ne tür bir yardıma ihtiyacın var?
Bura odak nokta kişisel acı geçmişidir ve bu bakımdan hastaların bazı anlatılarına dikkat çekmekte fayda vardır. Psikolojik bir bakış açısıyla, kişilik ve fibromiyalji, duygusal düzensizlik ve psikosomatik bir hastalık olarak fibromiyalji (olumsuz çağrışımlar olarak etiketlenir) gibi konular, hastaların düşüncelerinin, duygularının derinliklerine en uygun yönlerdir.
FM, kadın ağırlıklı bir hastalıktır ve özellikle kronik stres, kökeninde vurgulanan bir unsur gibi görünmektedir. Sosyal destek ile ilgili olarak, uygun hale getirmek için, destek türünün (maddi, duygusal, bilgilendirici) ortaya çıkan ihtiyaçlara uygun olması gerektiğini belirtmek gerekir. Duygusal destek gerektiğinde maddi destek vermek tek kelimeyle yetersizdir. Sosyal ilişkiler, örneğin, gerilim ve stresin ortaya çıkabileceği yükümlülükler gerektirirken ayrıca geleneksel kadınsı rolün duyguların ifadesi ve empati ile ilişkili olduğunu da hatırlamak gerekir.
Kaynakça:
researchgate.net/publication/340542728_Psychosomatic_Fibromyalgia_Syndrome_Medical_Psychological_and_Social_Aspects
link.springer.com/article/10.1007/s11916-001-0022-1
Yazar: Özlem Güvenç Ağaoğlu