DNA’yı kısaca tüm dünyadaki canlıların yapı taşı olarak tanımlamak yanlış olmaz.Yaşlanma, genetik teorisine göre, kişinin genleri ve bu genlerdeki mutasyonlar, o kişinin ne kadar yaşayacağından sorumludur. Genler ve uzun ömürlülük hakkında bilinmesi gerekenler ve genetiğin çeşitli yaşlanma teorileri arasında nerede yer aldığını bilmek yaşlanma hakkında aydınlatıcı olacaktır.
Yaşlanma Genetik Teorisi
Yaşlanmanın genetik teorisi, yaşamın büyük ölçüde kalıtımsal olan genler tarafından belirlendiğini belirtir. Teoriye göre, uzun ömürlülük öncelikle hamile kalma anında belirlenir, bu da büyük oranda ebeveynler ve genlerine bağlıdır. Bu teorinin arkasındaki temeli, telomer olarak adlandırılan kromozomların sonunda meydana gelen DNA segmentlerinin bir hücrenin, maksimum ömrünü belirlemesidir. Telomerler, her hücre bölündüğünde kısalan kromozomların sonunda “hurda” DNA parçalarıdır. Bu telomerler kısalır ve sonunda önemli DNA parçalarını kaybetmeden hücreler bölünemez.
Genetiğin yaşlanmayı nasıl etkilediğinin ve bu teorinin karşısındaki argümanlarına değinmeden önce, yaşlanma teorilerinin temel kategorilerini ve bu kategorilerdeki spesifik teorilerin bazıları üzerinde kısaca bilgi sahibi olmak yararlı olacaktır. Şu anda, yaşlanma sürecinde gözlemlenen her şeyi açıklayabilecek bir teori ya da bir teoriye katkıda bulunacak çalışma bile yoktur.
Yaşlanma Teorileri
Yaşlanmanın “amacı” olarak adlandırılabilecek şeyde temelde farklılık gösteren iki temel yaşlanma teorisi kategorisi vardır. İlk kategoride yaşlanma esasen bir kazadır; sonunda ölüme yol açan, hasar, aşınma ve vücuda yırtılma birikimidir. Buna karşılık, programlanmış yaşlanma teorileri yaşlanmayı ergenlik gibi yaşamın diğer aşamalarına benzeyecek şekilde kontrol edilen kasıtlı bir süreç olarak görürler.
Hata teorileri, aşağıdakileri içeren birkaç ayrı teori içerir:
• Yaşlanma aşınma ve yıpranma teorisi
• Yaşlanma teorisi yaşlanma oranı
• Yine protein çapraz bağlama teorisi
• Yaşlanmanın serbest radikal teorisi
• Yaşlanmanın somatik mutasyon teorisi
• Programlanmış yaşlanma teorileri, vücudumuzun yaşlanıp ölmek üzere programlandığı yönteme dayanarak farklı kategorilere ayrılır.
• Programlanmış uzun ömrün yaşamın genlerin sıralı bir şekilde açılması ve kapatılması ile belirlendiğini iddia eder.
• Endokrin yaşlanma teorisi
• İmmün yaşlanma teorisi
Bu teoriler ve hatta yaşlanma teorisi kategorileri arasında önemli bir örtüşme vardır.
Genler ve Bedensel Fonksiyonlar
Yaşlanma ve genetikle ilgili temel kavramları tartışmadan önce, DNA’mızın ne olduğunu ve genlerin yaşam ömrünüzü nasıl etkilediğinin bazı temel yollarını gözden geçirelim.
Genlerimizin içerdiği eden DNA vücudumuzdaki her bir hücrenin çekirdeğinde (iç alan) bulunmaktadır. (Hücre sitoplazmasında bulunan mitokondri adı verilen organellerde bulunan mitokondriyal DNA da vardır.) Hepimizde 23’ü annelerimizden, 23’ü babalarımızdan gelen 46 kromozomumuz var. Bunlardan 44’ü otozom, ikisi ise erkek mi kadın mı olacağımızı belirleyen cinsiyet kromozomlarıdır. (Mitokondriyal DNA, aksine, çok daha az genetik bilgi taşır ve sadece annelerimizden alınır.)
Bu kromozomların içinde genlerimiz vardır, genetik planımız hücrelerimizde gerçekleşecek her işlem için bilgiyi taşımaktan sorumludur. Genlerimiz, kelime ve talimat cümleleri oluşturan bir dizi harf olarak düşünülebilir. Bu kelimeler ve cümleler, her hücresel süreci kontrol eden proteinlerin üretimini kodlardır.
Bu genlerden herhangi biri zarar görürse, örneğin, talimatlardaki “harfler ve kelimeler” dizisini değiştiren bir mutasyonla, sırayla hatalı bir işlev gösteren anormal bir protein üretilebilir. Bir hücrenin büyümesini düzenleyen proteinlerde bir mutasyon meydana gelirse kanser ortaya çıkabilir. Bu genler doğumdan mutasyona uğrarsa, çeşitli kalıtsal sendromlar ortaya çıkabilir. Örneğin, kistik fibroz, bir çocuğun ter bezlerinde, sindirim bezlerinde ve diğer hücrelerde klorürün hareketinden sorumlu kanalları düzenleyen bir proteini kontrol eden iki mutasyona uğramış genin miras aldığı bir durumdur. Bu tek mutasyonun sonucu, bu bezler tarafından üretilen sümüklerin kalınlaşmasına ve bu durumla ilişkili ortaya çıkan sorunlara neden olur.
Genler Ömrü Nasıl Etkiler?
Genlerimizin en azından uzun ömürlülükte rol oynadıklarını belirlemek ayrıntılı bir çalışma gerektirmez. Aynı zamanda, genetiğin tek başına yaşlanmanın tek nedeni olmadığını biliyoruz. Tek yumurta ikizlerine bakarak yapılan çalışmalar açıkça devam eden başka bir şeyin olduğunu ortaya koyuyor; Aynı genlere sahip tek yumurta ikizleri her zaman aynı yaşlarda ölmezler. Bazı genler faydalıdır ve uzun ömürlüdür. Örneğin, bir kişinin kolesterolü metabolize etmesine yardımcı olan gen, bir kişinin kalp hastalığı riskini azaltır.
Bazı gen mutasyonları kalıtsaldır ve ömrünü kısaltabilir. Ancak toksinlere, serbest radikallere ve radyasyona maruz kalmak gen değişikliklerine neden olabileceğinden doğumdan sonra mutasyonlar da olabilir. (Doğumdan sonra edinilen gen mutasyonları, edinilmiş veya somatik gen mutasyonları olarak adlandırılır.) Çoğu mutasyon sizin için fena değildir ve bazıları faydalı olabilir. Bunun nedeni, genetik mutasyonların, popülasyonları sağlıklı tutan genetik çeşitlilik yaratmasıdır. Sessiz mutasyonlar olarak adlandırılan diğer mutasyonların vücut üzerinde hiçbir etkisi yoktur.
Mutasyona uğradığında bazı genler, kanser riskini artıranlar gibi zararlıdır. Birçok insan meme kanserine yatkın olan BRCA1 ve BRCA2 mutasyonlarına aşinadır. Bu genler, hasarlı DNA’nın onarımını kontrol eden proteinleri kodlayan tümör baskılayıcı genler olarak adlandırılır (veya onarım mümkün değilse, hücrenin hasarlı DNA ile yok edilmesi) olarak adlandırılır.
Kalıtımsal gen mutasyonları ile ilgili çeşitli hastalık ve koşullar yaşam ömrünü doğrudan etkileyebilir. Bunlar arasında kistik fibroz, orak hücre anemisi, Tay-Sachs hastalığı ve Huntington hastalığı sayılabilir.
Genetik Teorinin Yaşlanmasında Temel Kavramlar
Genetik ve yaşlanmadaki temel kavramlar, telomer kısalmasından kök hücrelerin yaşlanmadaki rolü hakkındaki teorilere kadar birçok önemli kavram ve fikri içermektedir. Telomerler – Kromozomlarımızın her birinin sonunda telomer olarak adlandırılan bir parça “DNA” bulunur. Telomerler, herhangi bir proteini kodlamaz, ancak DNA’nın uçlarının diğer DNA parçalarına tutunmasını veya bir daire oluşturmasını engelleyen koruyucu bir işleve sahiptir. Bir hücre her seferinde bir telomerin biraz daha fazlasını böldüğünde koparılır. Sonunda bu hurda DNA’dan hiçbiri kalmadı ve daha fazla koparma ile kromozomlara ve genlere zarar verebilir, böylece hücre ölür.
Genelde, ortalama hücre telomer kullanılmadan önce (hayflick sınırı) 50 kez bölünebilir. Kanser hücreleri, telomerin bir bölümünü çıkarmamak ve hatta bazen eklemek için bir yol bulmuşlardır. Ek olarak, beyaz kan hücreleri gibi bazı hücreler bu telomer kısalma sürecinden geçmez. Tüm hücrelerimizdeki genler, telomer kısalmasını önleyen ve hatta muhtemelen uzatma ile sonuçlanan telomeraz enzimi için kod kelimesine sahip olsalar da, gen, beyaz gibi hücrelerde genetikçilerin söylediği gibi, yalnızca “açıktır” veya “ifade edilir” kan hücreleridir.
Araştırmalar, yüksek tansiyon gibi bazı kronik durumların daha az telomeraz aktivitesiyle ilişkili olduğunu, sağlıklı bir diyet ve egzersizin daha uzun telomerlerle bağlantılı olduğunu bulmuştur. Fazla kilolu olmak da kısa telomerlerle ilişkilidir. Uzun ömür genleri daha uzun yaşamaya bağlı spesifik genlerdir. Uzun ömür ile doğrudan ilişkili olan iki gen, SIRT1 (sirtuin 1) ve SIRT2’dir. 100 yaş ve üstü 800’den fazla kişiden oluşan bilim adamları, yaşlanma ile ilişkili genlerde üç önemli fark bulmuşlardır. Hücre yaşlanması hücrelerin zamanla çürümesine yol açan süreci ifade eder. Bu, telomerlerin kısaltılması veya eski veya hasarlı hücrelerin çıkarıldığı apoptoz (veya hücre intiharı) süreci ile ilgili olabilir.
Kök hücreler yani pluripotent kök hücreler vücutta herhangi bir hücre tipi olma potansiyeline sahip olgunlaşmamış hücrelerdir. Yaşlanmanın kök hücrelerin tükenmesi veya kök hücrelerin farklı hücrelerin farklılaşma veya olgunlaşma yeteneğinin kaybı ile ilişkili olabileceği sadece bir varsayımdır. Bu teorinin embriyonik kök hücrelere değil, yetişkin kök hücrelere atıfta bulunduğunu not etmek önemlidir. Embriyonik kök hücrelerden farklı olarak, yetişkin kök hücreler herhangi bir hücre tipinde olgunlaşamaz, ancak yalnızca belirli sayıda hücre tipinde olgunlaşır. Vücudumuzdaki hücrelerin çoğu farklılaşır veya tamamen olgunlaşır ve kök hücreler, vücutta bulunan hücrelerin sadece küçük bir sayısıdır.
Bu yöntemle rejenerasyonun mümkün olduğu bir doku tipi örneği karaciğerdir. Bu, genellikle bu rejeneratif potansiyeli olmayan beyin dokusunun aksinedir. Artık kök hücrelerin kendilerinin yaşlanma sürecinde etkilenebileceğine dair kanıtlar var, ancak bu teoriler tavuk ve yumurta sorununa benzemektedir. Kök hücrelerde meydana gelen değişikliklerden veya bunun yerine kök hücrelerinde meydana gelen değişikliklerden dolayı yaşlanma sürecinden kaynaklandığı kesin değildir.
Epigenetik; genlerin ekspresyonunu ifade eder. Başka bir deyişle, bir gen 
mevcut olabilir ancak açılabilir veya kapatılabilir. Vücutta sadece belirli bir süre açık olan bazı genlerin olduğunu biliyoruz. Epigenetik alanı, bilim insanlarının, çevresel faktörlerin, genetiği kısıtlamaları dahilinde, hastalığı korumak veya yatkınlığı sağlamak için nasıl çalışabileceğini anlamalarına yardımcı olmaktadır.
Yaşlanmanın Üç Temel Genetik Kuramı
Genetik teorilere bakıldığında, bunlar üç ana düşünce okuluna bölünmüştür. İlk teori, yaşlanmanın uzun süreli sağ kalım ile ilgili mutasyonlarla ilgili olduğunu ve yaşlanmanın, onarılamayan genetik mutasyonların birikimi ile ilgili olduğunu iddia eder.
Bir başka teori ise yaşlanmanın belirli genlerin geç etkileri ile ilgili olduğu ve pleiotropik antagonizm olarak adlandırıldığıdır. Opossumlarda (keseli sıçangiller) hayatta kalmaya dayanarak öne sürülen bir başka teori ise, yaşam beklentisine müdahale etmek için çok az tehlike oluşturan bir ortamın yaşlanma sürecini yavaşlatan mutasyonlara sahip üyelerin artmasına neden olacağı yönündedir.
Teorinin Arkasındaki Kanıtlar
En azından kısmen genetik yaşlanma teorisini destekleyen birkaç kanıt yolu vardır. Belki de genetik teoriyi destekleyen en güçlü kanıt, bazı canlıların (kelebekler gibi) çok kısa ömürlü olmasına, filler ve balinalar gibi canlıların da insanlara benzemesiyle, maksimum sağ kalmada gözlenen türe özgü farklılıklardır. Tek bir tür içinde, hayatta kalma benzerdir, ancak hayatta kalma, başka türlü boyuta benzer iki tür arasında çok farklı olabilir.
İkizler üzerinde yapılan çalışmalarda, aynı ikizlerin (monozigotik ikizler), yaşam beklentisi açısından, özdeş olmayan ya da dizotik ikizlere göre çok daha benzer olduklarından genetik bir bileşeni de destekler. Birlikte büyütülen tek yumurta ikizlerini değerlendirmek ve bunu birbirlerinden ayrı olan tek yumurta ikizleriyle karşılaştırmak, uzun süreli aile eğilimlerinin bir nedeni olarak diyet ve diğer yaşam tarzı alışkanlıkları gibi davranış faktörlerini ayırmaya yardımcı olabilir.
Genetik mutasyonların diğer hayvanlardaki etkisine bakılarak geniş çaplı bir kanıt daha bulundu. Bazı kurtların yanı sıra bazı farelerde, tek bir gen mutasyonu sağ kalımı yüzde 50’den fazla uzatabilir. Ek olarak, genetik teoride yer alan belirli mekanizmaların bazıları için kanıt buluyoruz. Telomer uzunluğunun doğrudan ölçümleri telomerlerin yaşlanma oranını hızlandırabilecek genetik faktörlere karşı savunmasız olduğunu göstermiştir.
Genetik Yaşlanma Teorilerine Karşı Kanıt
Genetik bir yaşlanma teorisi veya “programlanmış bir yaşam süresi” ile ilgili daha güçlü argümanlardan biri evrimsel bir bakış açısıyla geliyor. Neden üremenin ötesinde belirli bir yaşam süresi olsun ki? Başka bir 
deyişle, bir insan çoğaldıktan ve soylarını yetişkinliğe yükseltecek kadar uzun yaşadıktan sonra yaşam için ne “amaç” vardır? Ayrıca, yaşam tarzı ve hastalık hakkında bildiklerimizden yaşlanmada birçok başka faktörün olduğu da açıktır. Tek yumurta ikizleri, maruz kalma durumlarına, yaşam tarzı faktörlerine (sigara içme gibi) ve fiziksel aktivite modellerine bağlı olarak çok farklı ömürlere sahip olabilir.
Genlerin ömrünün maksimum yüzde 35’ini açıklayabildiği tahmin edilmektedir, ancak yaşlanma hakkında anlayamadığımızdan daha fazla anlamadığımız daha çok şey vardır. Genel olarak, yaşlanmanın çok faktörlü bir süreç olması muhtemeldir, bu da muhtemelen birkaç teorinin bir birleşimi olduğu anlamına gelir. Burada tartışılan teorilerin karşılıklı olarak dışlanmadığını da belirtmek önemlidir. Epigenetik kavramı veya var olan bir genin “eksprese edilmesi” olup olmadığı, anlayışımızı daha da bulanıklaştırabilir. Genetiğe ek olarak davranışlarımız, risklerimiz ve sadece şansımız gibi yaşlanmanın başka belirleyicileri de vardır. Eğer aile üyeleriniz genç yaşta ölmeye yatkınsa, sizde erken ölüme mahkûm olmazsınız ve aile üyeleriniz uzun yaşamaya devam etse bile sağlığınızı görmezden gelemezsiniz.
Hücrelerdeki “Genetik” Yaşlanmayı Azaltmak İçin Ne Yapılabilir?
Sağlıklı bir diyet beslenme, aktif bir yaşam öğretilmektedir ve bu yaşam tarzı faktörleri, genetiklerimizin yaşlanma ile ilgili önemi ne olursa olsun, aynı derecede önemlidir. Vücudumuzun organlarını ve dokularını sağlıklı tutan aynı uygulamalar genlerimizi ve kromozomlarımızı da sağlıklı tutabilir.
Yaşlanmanın özel sebeplerinden bağımsız olarak, aşağıdakiler için bir fark yaratabilir:
Egzersiz Yapmak: Araştırmalar fiziksel aktivitenin sadece kalbinizin ve akciğerinizin iyi çalışmasına yardımcı olmakla kalmayıp aynı zamanda egzersiz telomerlerini uzattığını da bulmuştur.
Sağlıklı Diyet: Sağlıklı bir diyet yaparak meyve ve sebzelerde yüksek oranda tüketmek, daha büyük telomeraz aktivitesiyle ilişkilidir (aslında, hücrelerinizdeki telomerlerin daha az kısalmasıyla). Bir diyet, omega-3 yağ asitleri uzun telomerlerin ile ilişkilidir ancak omega-6-yağ asitleri bir diyet yüksek karşısında ve daha kısa telomerlerin ilişkilidir. Ek olarak, soda pop girişi daha kısa telomerlerle bağlantılıdır. Kırmızı şarap içme heyecanından sorumlu olan madde (aynı zamanda alkolsüz kırmızı üzüm suyunda da bulunur) Reservatrol, uzun ömürlü protein SIRT’yi aktive ediyor gibi görünüyor
•Stresi Azaltmak
•Pozitif Düşünmek
•Meşguliyetler Yaratmak
•Kanserojenlerden Kaçınmak
•Sağlıklı İdeal Kilonun Korunması
Sadece yukarıda belirtilen yaşlanma ile ilişkili bazı genetik mekanizmalarla bağlantılı obezite hariç tekrarlanan çalışmalar kalorik kısıtlama ile ilişkili uzun ömürlü faydalar bulmuşlardır. Amerikan Kanser Araştırmaları Enstitüsü’nün ortaya koyduğu kanser önleme yaşam tarzındaki ilk prensip mümkün olduğunca zayıf olunması uzun ömürlü olmanın yanı sıra kanser önleme ve kanserin tekrarlanmasının önlenmesinde rol oynayabilir.
Yaşlanma sürecine dair sorulan sorular insanlık tarihi kadar eskidir. Daha uzun bir ömür yaşamak isteyen insanoğlu, bilim adamlarının soluksuz arayışlarıyla her geçen gün yeni bilgiler kazanmaktadır. Cevaplar her ne olursa olsun, hepsinin kesiştiği bir nokta vardır. Sağlık beslenmek, hareketlilik ve pozitif düşünce pek çok hastalıkta olduğu gibi yaşlanma sürecinde de olumlu etkiler yaratan bir yaşam stilidir.
Kaynakça:
Jin, K. Modern Biyolojik Yaşlanma Teorileri. Yaşlanma ve Hastalık
Smith, J. ve R. Daniel. Kök Hücreler ve Yaþlanma: Bir Tavuk-Veya-Yumurta Sorunu? Yaşlanma ve Hastalık . 2012. 3 (3): 260-267.
Thoughtco
Yazar: Özlem Güvenç Ağaoğlu