COVID-19 salgını yıkıcı olmuştur ve dünyadaki toplumun tüm yönlerini etkilemiştir. Özellikle de olumsuz etkilenen üç alan vardır; ekonomi, sağlık ve eğitim. 2020’de küresel GSYİH’de %5,2’lik bir daralma olmuştur ve tahminler küresel işsizlik oranının %4,9–5,6’dan artabileceğini gösterir. Kişi başına düşen gelirde küresel olarak ve 1870’ten bu yana ülkelerin en büyük oranında daralmıştır. Toplamda, ekonomi üzerindeki olumsuz etkiler, uluslararası olarak 300 milyona kadar insanın yoksulluk sınırının altına düşmesine yol açabilir ve 2020’de 70 ila 100 milyon arasında insan aşırı derecede yoksulluğa düşebilir. Ve tüm bunlar, hükümetlerin ekonomileri desteklemeye yönelik çeşitli çabalarına rağmen, küresel borcun geçen yıl 24 trilyon dolar artmasına neden olmuştur, bu 2008 küresel mali çöküşünde görülenden çok daha yüksek bir borç seviyesidir.
Ekonomi üzerindeki olumsuz etkilerin üzerine, pandeminin COVID-19 enfeksiyonlarının ötesinde sağlık üzerindeki etkileri de eklenmiştir. Küresel ticaretteki aksaklıklar, Ocak 2020 ile Ocak 2021 arasında küresel gıda fiyatlarının ~%20 oranında artmasına neden olmuştur. Bu da azalan gelirle birleştiğinde, hanelerin tükettikleri gıdanın miktarını ve kalitesini azaltması gerektiği anlamına gelir. Gerçekten de, dünya çapında ülkeler arasında yapılan ülke anketleri, hanelerin %40’a kadarının yiyeceklerinin tükendiğini veya tüketimini azalttığını, en yoksul ülkelerdeki hanelerin ortalama %50’sinin birinin en az bir öğün atladığını doğruladığını göstermiştir. 79 ülkede, akut gıda güvencesi olmayan insanların toplam sayısının 2020’nin sonunda 272 milyona çıkması bekleniyordu.
Akıl sağlığı da pandemi ve ilgili karantina önlemlerinden etkilenmiştir. Mevcut akıl hastalığı olan bireyler, bazı ülkelerde bir tür depresyon yaşayan yetişkin sayısında iki kat artış görülmesiyle birlikte akıl sağlıkları üzerinde zararlı bir etki yaşamıştır. İşsizlikteki artışlar, artan finansal zorluklar, sosyal izolasyon, gelecekle ilgili belirsizlik ve klinik hizmetlerin aksaması alkol alımının ve intiharların artmasına neden olabilir.
Salgın çocuklar ve gençler için de zor olmuştur. COVID-19 pandemisi ile ilişkili karantina önlemleri, tarihteki eğitim sistemlerindeki en büyük kesintiyi temsil eder, 190’dan fazla ülkede 1,6 milyardan fazla öğrenciyi etkilemiş ve buda, dünya öğrenci nüfusunun %94’ünü temsil eder. Uzaktan öğrenmeye geçiş, dünya genelinde, özellikle yoksul hanelerde yaşayan, internete ve dijital teknolojilere erişimi olmayan öğrencilerden bazıları için olumsuz olmuş ve daha da geride kalmışlardır. Asgari eğitim yeterliliğinin altındaki çocukların oranında %25’lik bir artış veya daha fazla olduğu tahmin edilmektedir. Okulların kapanması, ihtiyaç sahibi ailelere temel hizmetlerin ve örneğin besleyici gıdaya erişim ve ebeveynlerin çalışma kabiliyetinin desteklenmesi gibi faydaların sağlanmasını da etkiler.
COVID-19 pandemisiyle birlikte görülen ve sonrasında da görmeye devam edilen kısa, orta ve uzun vadeli etkilerin, sistemlerin (devletler, kuruluşlar, bireyler) karmaşıklığı nedeniyle öngörülemeyen etkileri olacaktır. COVID-19 salgını gibi ani bir şokla veya 2008 küresel mali çöküşü gibi diğer krizlerle karşı karşıya kaldıklarında, karmaşık sistemler, bireylerin, toplumun dirençli olma ve bu şoklardan kurtulma yeteneği üzerinde önemli etkileri olabilecek öngörülemeyen geçişlerden geçer. Karmaşık sistemler için bu geçişlerin olup olmadığı, ne zaman ve nasıl meydana geldiği konusundaki temel belirsizlik, potansiyel olumsuz etkileri azaltmak için tam olarak ne olacağını veya ne yapılması gerektiğini bilmeyi zorlaştırmaktadır.
Karmaşık Sistemlerin Faz Geçişleri Temel Belirsizliği Bağlamsallaştırma
Sistemler her yerde mevcuttur ve sistemlerin basit bir tanımı, kendi davranış kalıplarını üreten birbirine bağlı öğeler kümesidir. Sistemin kendi iç sürücüleri olur ve ayrıca dış faktörlerden de etkilenir, bir sistemin iç mekanizmaları aracılığıyla dış faktörlere nasıl tepki verdiği, belirli bir sistemin doğal bir özelliğidir. Bu temel tanımdan yola çıkarak, dünyanın sistemler merceğinden görülebileceğini bu ister organizmasal, ister örgütsel, toplumsal, devlet düzeyinde veya küresel düzeyde olsun çabucak fark eder. Hangi düzeyde olursa olsun, herhangi bir sistem için önemli bir husus, karmaşıklığıdır, çünkü bir sistemin nasıl davrandığı her zaman basit değildir, hatta tahmin edilmesi bile mümkün değildir.
Bir sistemin karmaşıklığı, sahip olduğu öğelerin sayısı, bunların bağlantıları ve geri besleme döngüleriyle ilgilidir. Bu düşünceler, karmaşık sistemlerin tahmin edilmesi zor bir fenomenoloji sergilediğini ileri sürer. Elemanlar ve etkileşime girdikleri kurallar iyi bilinen olarak kabul edilebilir, ancak daha düşük bir seviyedeki elementlerin özelliklerinin bir sonucu olarak ortaya çıkan özellikleri daha yüksek bir gözlem seviyesinde açıklamak kolay olmaktan uzaktır. Doğrusal olmama, birbirine bağlı olma ve ortaya çıkma, karmaşık bir sistemin nasıl davranacağını tam olarak tahmin etmeyi zorlaştıran üç özelliktir. Karmaşık bir sistemin öğelerinin doğrusal olmayan davranışı ve birbirine bağlılığı, tersinmezliğe tabi olduğu anlamına gelir.
Karmaşık bir sisteme harici faktörler veya girdiler kaldırılabilir, ancak bu, karmaşık sistemin orijinal durumuna geri dönebileceği anlamına gelmez. Bunun yanı sıra güç yasası, yani karmaşık sistem üzerindeki bir etkinin normalde beklenenden çok daha büyük bir etkiye yol açacağı anlamına gelir. Bu iki faktör, basit, küçük ölçekli değişikliklerden kaynaklanan büyük etkiler gören karmaşık bir sistemin ortaya çıkan davranışını desteklemek için birleşir veya başka bir deyişle, toplam parçalardan daha büyüktür.
Bu üç faktörü eylemde gösteren klasik bir örnek, trafik sıkışıklığıdır. Bir otoyolda geniş bir araba yoğunluğu aralığında, araba hızı sadece biraz etkilenir, ancak belirli bir otoyolun özelliği olan bir eşik/devrilme noktası trafik sıkışıklığına neden olur. Bunun ötesinde, araba yoğunluğundaki küçük bir artış trafik akışında orantısız bir azalmaya yol açabilir. Başka bir örnek, suyun katıdan sıvıya veya sıvıdan gaza geçişidir, suyun donacağı, buzun eriyeceği, suyun buhar olacağı ve buharın su olacağı kritik bir basınç ve sıcaklık eşiği vardır, ancak kesin eşik olamaz. Bahsedilen değişikliklerin tümü, sistemin bir fazdan diğerine geçişlerini temsil ettikleri için bağlantılıdır.
Faz Geçişleri
Karmaşık sistemlerde faz geçişleri, sistemin özelliği olan eşiklerde veya devrilme noktalarında meydana gelir. Makroskopik faz geçişleri, sistemdeki küçük değişikliklerin sonucudur ve mikroskopik düzeyde tanık olunan küçük değişiklikleri gözlemleyerek fazdaki makroskopik değişikliği açıklamak zordur. Ancak bu ani geçişler, sistem içindeki farklı öğeler arasındaki doğrusal olmayan ilişkilerden ve karşılıklı bağlantılardan kaynaklanır. Suyun buhara dönüştüğü bir faz geçişi örneğine bakıldığında, belirli bir sıcaklık aralığında suyun ısınacağı ve ardından düzenli bir kaynamaya doğru ilerlediği gözlemlenebilir. Küçük ve artan miktarlarda ısı eklenmeye devam ettikçe, su moleküllerinin hareketindeki değişikliğin artık düzenli olmadığı bir nokta ve kaynayan su kaynamaya geçtikçe kaotik hale gelir.
Bu geçiş süreklidir ve kaotik bir kaynamaya geçiş için sıcaklıkta yalnızca kademeli bir artış gerekir. Bu faz geçişinin meydana geldiği nokta, eşik veya devrilme noktası’dır. Sistemin neredeyse kararsız olduğu ve muhtemelen küresel etkilere yol açan küçük bozulmalarla olduğu kritik bir noktadır ve karmaşık sistemlerin ortaya çıkan davranışını gösterir. Karmaşık sistemlerin doğrusal olmayan doğası nedeniyle, kritik noktanın ne olacağını veya bir faz geçişinin ne zaman olacağını tahmin etmek mümkün değildir.
Ayrıca, organizasyonlar veya daha genel olarak toplum gibi kendi kendini organize eden karmaşık sistemler için, sistemin dış rahatsızlıklara tepkisini tahmin etmek daha da zordur. Çünkü tepki, sistemin geçmişini temsil eden tüm sistemin durumuna bağlıdır. Sistemdeki girdiler ve girdilere verilen yanıtlar gibi. Faz geçişlerinin ne zaman, nasıl meydana geldiği, sistemin bir bütün olarak ve ayrıca bireysel unsurları üzerindeki etkisinin ne olacağı, temel bir belirsizlik durumunu temsil eder.
Temel Belirsizlik
Faz geçişleri gibi temel belirsizlik durumlarında, karmaşık bir sisteme verilen bir dizi girdiden kaynaklanacak sonuçlar tahmin edilemez ve güvenilir olasılık tahminleri verebilen istatistiksel analizlere izin vermek için çok benzersizdir. Temel belirsizlik durumlarında hesaba katılması gereken iki önemli faktör, bağlama bağlı olması ve statik değil dinamik olmasıdır. Bağlam önemlidir, çünkü bir sistem içinde farklı öğelerin mikroskobik düzeyde nasıl etkileşime girdiğine dair veri toplamaya yönelik bilgi ve yöntemler mevcut olsa da, dinamik ve sistemin doğrusal olmayan doğası klasik aşırı takma problemlerinden kaçınmak için bu sınırlamayı tanımak önemlidir.
Sonuç olarak COVID-19 sonrası gelecekteki durumu belirsiz ve tahmin edilemez. Bu çok rahatsız edici olabilir, ancak başka bir şekilde ele alındığında bir umut duygusu da sağlayabilir. Doğru yaklaşımları kullanarak, COVID-19 sonrası daha sürdürülebilir, esnek, adil ve hakkaniyetli bir gelecek inşa etmek için mevcut harekete geçme dürtüleriyle bize verilen fırsatları kullanabiliriz. En uygun önlemleri alabilmek için kısıtlamaları anlamak ve cehaletin nerede olduğu konusunda dürüst olmak gerekir. Bu eylemler için bir başlangıç noktası, sağlığın sosyal belirleyicilerine odaklanmak olmalıdır, çünkü bunlar bireylerin ve daha genel olarak toplumların sağlığı ve esenliği üzerinde çok büyük bir etkiye sahiptir.
COVID-19 sonrası duruma ilerlerken, vücut direncini artırmaya devam ederken mütevazı, umutlu ve odaklı kalmaya yardımcı olur. Sistem düşüncesi, kontrol yanılsaması tarafından körlenmeyi bırakıldığı anda, bekleyen, parlayan, bariz başka bir sonuca götürür. Yapacak çok şey olduğunu, farklı türde bir yapma şeklidir. Gelecek tahmin edilemez, ancak tasavvur edilebilir ve sevgiyle hayata geçirilebilir. Sistemler kontrol edilemez, ancak yeniden tasarlanabilirler. Sürprizlerin olmadığı bir dünyaya kesin olarak ilerlenemez, ancak sürprizler bekleyebilir, onlardan öğrenebilir ve hatta onlardan faydalanmak mümkündür. Herkes kendi iradesini bir sisteme empoze edemez, sistemin insanlara ne söylediğini dinleyebilir, özelliklerinin ve değerlerin, yalnızca iradeyle üretilebilecek olandan çok daha iyi bir şey ortaya çıkarmak için birlikte nasıl çalışabileceğini keşfetmek mümkündür.
Kaynakça:
pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/327569
pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/335696
oecd.org/coronavirus/policy-responses/covid-19-crisis-an-integrated-whole-of-society-response-0ccafa0b/
nature.com/articles/s41398-021-015
Yazar: Özlem Güvenç Ağaoğlu