Kara yosunları nemli kayalık, orman tabanı, bataklıklar ve sulak alanlar gibi karalardaki nemli yerlerde ve akarsu ile havuzların kenarlarında yaşayan nispeten küçük bitkilerdir. Bazı türler uyku haline girerek ve büyümelerini durdurarak kurak dönemlerde yaşamlarını sürdürebilirler. Nemli bir ortama kesinlikle bağımlı olmaları iki özellikle bu bitkilerde arkegonyumdaki yumurta hücrelerine yüzmeleri gereken, kamçılı sperm hücreleri mevcuttur.
Çoğunun iyi gelişmiş iletim dokuları ve buna bağlı olarak sıvıları içsel olarak uzun mesafeli taşıma yetenekleri yoktur. İletim demetli bitkilerde ana destek öğeleri olarak iş gören ikincil olarak kalınlaşmış çeperlerin bulunmayışı da, olasılıkla yosunların büyüklüklerini sınırlamaktadır.
Bazı botanikçiler, kara yosunlarının ipliksi yeşil alglerden köken almış olduklarını düşünmektedirler. Gerçekten, protonema olarak isimlendirilen çok genç bir karayosunu bitkisi, genellikle ipliksi bir yeşil alge benzer. Bitki büyüdükçe, protonema toprağa girerek bitkiyi toprağa bağlayan, su ve besleyicileri emen ve de kökler gibi iş gören bazı dallar (rizoyitler) oluşturur. Diğer dallar ise, gövde ve yaprağa benzeyen toprak üstü sürgünlerini oluştururlar. Daha büyük ve daha karmaşık algler arasında gametofit (çok hücreli haployit) evrenin indirgenerek, sporofitin (çok hücreli diployit) uzamasını kapsayan belirgin bir eğilimin söz konusudur. Örneğin, kahverengi alglerde sporofit evre, filogenetik olarak daha eski olan gametofit evreyle en azından eşit uzunlukta, hatta bazen ondan daha uzundur. İletim demetli bitkilerin yaşam döngülerinde de benzer eğilim görülür. Fakat haployit gometofitin açık bir baskınlık gösterdiği karayosunlarında bu eğilim net değildir.
“Yapraksı” yeşil karayosunu ya da ciğerotu bitkisi gametofittir. Bu bitkiler, anteridyum ve arkegonyuma sahiptirler. Bu yapılarda gametler mitozla oluşturulurlar (3. evre). Kamçılı erkek gametler, yani spermler, anteridyumdan serbest bırakıldıktan sonra yağmur ve çiğ gibi bir su filminde yüzerler. Bunlar kimyasal çekiciler sayesinde arkegonyuma ulaşırlar ve orada yumurta hücresini dölleyerek zigot oluştururlar (4. evre). Daha sonra, her zigot mitozla bölünerek diployit bir sporofit oluşturur (5. evre).
Bir, yapraklı karayosununda sporofit üç parçadan oluşur ve nispeten basit yapılıdır: “yapraksı” yeşil gametofite gömülü bir ayak, birsap ve uçta bir kapsül ya da sporangiyum. Kloroplastlı olan sporofit hücreleri az da olsa fotosentez yaparlar. Aynı zamanda, bağlı oldukları gametofitten parazitik olarak besin maddesi alırlar. Sporofitin olgun kapsülünde mayoz bölünme ile haployit sporlar oluşur. Bunlar daha sonra serbest hale geçerler (1. evre). Parçalanmaya karşı aşırı ölçüde dayanıklı olan, çok özelleşmiş bir çeperle kuşatılmış bu sporlar, uygunsuz koşullarda aktivitelerini uzun süre askıya alırlar. Bu sporlar, çimlendiklerinde protenemayı, sonuçta da gelişmiş gametofit bitkileri (2. evre) oluştururlar. Böylece, yaşam döngüsü tamamlanmış olur.
Bazı ciğerotlarının gametofit bitkileri kara yosunlarına benzerler. Ancak, bunlarda “yapraklar” daha az olup, gövdeler sürünücüdür.
Diğer ciğerotları ise, substrat üzerinde uzanan yeşil yassı yapılar şeklinde büyürler. Bazı türlerde, anteridyumlar ve arkegonyumlar reseptakulumdan çıkarlar. Reseptakulum, bitkinin yassı kısmından yükselen saplar üzerinde yerleşmiştir. Diğer türlerde ise sap ve reseptakulum bulunmaz (bazen yalnızca sap bulunmaz); üreme organları ise sürünücü “yaprağın” üst kısmına gömülmüştür. Sporofitin daha basit olması dışında, bu tip bir yaşam döngüsü yapraklı karayosunlarınınkine çok benzer. Eşeysiz üreme ise, bazen, gemma adı verilen özel hücrelerin üretilmesiyle oluşur. Gemmalar, yassı gametofitin yüzeyinde bulunan çanak benzeri yapılardır. Gemmalar ana bitkiden ayrıldıktan sonra gelişerek yeni bir gametofit oluşturabilirler.
Kaynakça:
Biological Science – James L. Gould, William T. Keeton
Yazar: Taner Tunç