Safran veya altın baharat adıyla anılan baharat uzun zamandır yiyecekleri renklendirmek amacıyla insanlık tarafından kullanılmaktadır. Bunun yanında bu baharatın çayı da çoğu kişi tarafından bilinmektedir. Safran çayı ferahlatıcı, sağlıklı, yoğun ve kolay yapılır. Bilimsel çalışmalar safran çayının, düşük ruh hali, bilişsel sorunlar, göz sağlığı ve PMS için kullanımını desteklemektedir. Bu yazıda safran çayı, sağlık açısından faydaları ve kullanım alanları hakkında bilgiler bulunmaktadır.
Safran Çayı Nedir?
Za’faran olarak da bilinen safran, Çiğdem sativus bitkisinden toplanan bir baharattır. Sarı rengi ve yüksek maliyeti ile birlikte, safran genellikle “Altın Baharat” olarak adlandırılır. Gıdalarda baharat ve 4 binden fazla renklendirici olarak kullanılmıştır. Crocus sativus çiçek stigmalar olarak bilinen iplik benzeri, kırmızı renkli yapısından oluşmaktadır. Stigmalar toplanır ve kurutulur, bu da safran baharatıyla sonuçlanır.
Safranın popülerliği Orta Doğu’dan dünyaya yayılmıştır. Bazı insanlar safranı mutfak baharatı olarak kullanmaya devam ederken, bazı kişilerde takviyeleri tercih etmektedirler. Bunun yanında özenle hazırlanmış safran çayın ferahlatıcı ve güçlü tadının keyfini çıkarmak isteyenlerin sayısı da azımsanmayacak kadar çoktur. Safran çayı, safran baharat (kurutulmuş safran stigmaları) ve kaynar su ile yapılan bir infüzyondur. Tatlarını dengelemek için genellikle bal, Hindistan cevizi sütü veya damak tadına uygun olan çeşitli otlar da eklenir.
Geleneksel ve Modern Kullanımlar
Safran tarihsel olarak, geleneksel tıpta aşağıdakiler de dahil olmak üzere çeşitli rahatsızlıklar için bir çare olarak kullanılmıştır. Bu rahatsızlıklardan bazıları şunlardır:
• Astım
• Kramplar
• Stres
• Tıkanıklık
Benzer şekilde, safran genellikle ağrıyı azaltmak için kullanılan çeşitli preparatlara dahil edilmiştir. Modern tıpta safran, bunlarla sınırlı olmamak üzere, çok çeşitli terapötik uygulamalar nedeniyle popülerlik kazanmıştır. Bu terapötik uygulamalardan bazıları şunlardır:
• Düşük ruh halini artırma
• Kaygı hafifletme
• Adet öncesi sendromunun (PMS) tedavisi
• İnsülin direnci
• Diyabet
• Nörodejeneratif hastalıklar
• Öğrenme güçlüğü
Bununla birlikte, safranın sadece birkaç yüksek kaliteli, büyük ölçekli klinik denemesi yapılmıştır. Modern kullanımlarının çoğu hala doğru kanıtlardan yoksundur. Safranın kimyasal bileşenleri biraz karmaşıktır ve bilim adamları bu baharatta 150’den fazla bileşik keşfetmişlerdir. Potansiyel faydaları, tadı ve kokusu için en önemlisi, krosin, pikrokrosin ve safranaldır.
Safrandaki aktif bileşenler, nerede yetiştirildiğine ve nasıl toplandığına bağlı olarak değişebilir. Bu nedenle, gözlemlenen sağlık yararları bitkinin kalitesine ve kullanılan miktara bağlı olarak değişebilir. Ayrıca, safran tıbbi kullanım için FDA tarafından onaylanmamıştır. Fakat kullanmadan önce kişinin doktoru ile görüşmesi tavsiye edilir.
Safran Çayı Ne İşe Yarar?
Aşağıda listelenen çalışmalarda farklı safran formülasyonları kullanılmıştır (ekstreler, kurutulmuş toz, safran kokusu veya safranın izole edilmiş aktif bileşenleri dahil). Sonuçlarının safran çayı için geçerli olup olmadığını kesin olarak bilinmemektedir.
Bitkisel çaylar, genel olarak, aktif bileşenlerinde standart ekstraktlardan daha düşük ve daha değişkendir. Bu nedenle, sağlık yararları muhtemelen daha zayıftır. Diğer taraftan, bitkisel çay genellikle daha uygun fiyatlıdır, yapılması kolaydır ve yan etkiler daha az olasıdır. Bunu göz önünde bulundurarak, mevcut en yüksek kanıt düzeyine dayanan safran çayının 5 potansiyel sağlık faydası vardır.
1) Depresyon
Bilim adamları, safran özütünün zihinsel sağlığı destekleyebilmesinin bir yolunun, dopamin ve norepinefrin düzeylerini arttırmak olduğunu düşünmektedir. Beş klinik çalışmanın (toplamda 150’den fazla insan dahil) meta-analizinde, safran depresyon semptomlarını iyileştirmiştir. Etkinliği standart antidepresanlarla karşılaştırılabilir görünüyordur. Hafif ila orta doğum sonrası depresyonu olan (doğumdan sonra) 40 kadında, 6 haftalık safran takviyeleri, yaygın antidepresan Prozac’tan daha etkilidir.
Düşük kaliteli bir çalışmada 12 hafta boyunca safran özütü verilen 61 şizofreni hastasında depresif semptomlarda benzer iyileşmeler görülmüştür. Şizofreni hastalarının başka bir çalışmasında, yüksek safran dozları iyi tolere edilmiştir. Bir çalışma safrandaki aktif bileşik olan krosinin antipsikotiklerin metabolik yan etkilerini de azaltabileceğini göstermiştir. Safran, yukarıda belirtilen çalışmalarda kullanmak güvenlidir ancak özellikle çay olarak kullanıldığında ne kadar etkili olduğunu belirlemek için daha fazla araştırmaya ihtiyaç vardır.
2) Alzheimer Hastalığı
Safran özütü, 16 hafta sonra Alzheimer hastalığı olan 46 hastayı kapsayan bir çalışmada bilişsel işlevi geliştirmiş ve demansı azaltmıştır.Test tüpü deneylerine göre, safran asetilkolin, asetilkolinesterazı parçalayan bir enzimi inhibe ederek bilişi geliştirebilir . Bu enzim, Alzheimer için onaylanmış ilaçlardan biri olan donepezilin bir hedefidir. 54 hastayı kapsayan 22 haftalık bir çalışmada safran, daha az sindirim yan etkisine sahipken Alzheimer hastalığı için donepezil kadar etkilidir. Bilim adamları ayrıca, safranın aktif bileşeni olan krosinin, Alzheimer hastalığının ayırt edici özelliği olan amiloid-beta proteinlerinin birikmesini engelleyip engelleyemeyeceğini araştırmaktadırlar.
3) Göz Sağlığı
Yaşa bağlı makula dejenerasyonu (AMD) olan 100 hastanın yakın tarihli bir çalışmasında safran, 3 ay sonra göz fonksiyonunu hafifçe iyileştirmiştir. 58 AMD hastasının iki eski denemesi safranın benzer etkilerini ortaya çıkardı, ancak bunlardan birinde plasebo kontrolü yoktur. Safran özütü takviyesi, bu durumdaki hayvanlarda gözlere görme ve kan akışını iyileştirmeyi başarmıştır. Bu etkiye muhtemelen kan taşıyan damarları genişleten krosin aracılık etmektedir.
4) PMS
Safranın en eski geleneksel kullanımlarından biri, adet öncesi sendromu veya PMS’yi yatıştırmaktır. PMS semptomları arasında ruh hali değişimleri, kramplar, şişkinlik ve akne vardır. 35 kadından oluşan bir grupta, safran kokusuna 20 dakika maruz kalmak PMS semptomlarını önemli ölçüde azalttı ve düzensiz dönemleri iyileştirmiştir. Bu etki stres hormonu kortizolün azalmasıyla meydana gelmiştir. Ek olarak, 50 kadında 6 ay boyunca günlük safran takviyesi PMS semptomlarını azaltmıştır.
5) Menstrüel Kramplar
180 genç kadında safran, kereviz tohumu ve anason özlü bitkisel ürün (3 gün boyunca 1.500 mg / gün) adet kramplarının şiddetini ve süresini önemli ölçüde azaltmıştır. Klinik çalışmalar bu potansiyel yararı daha fazla araştırmalıdır.
Sınırlamalar ve Uyarılar
Birkaç uyarı mevcut safran çalışmalarının güvenilirliğini sınırlamaktadır. Bu uyarılar şunlardır:
• Farklı çalışmalar Crocus sativus bitkisinin çeşitli kısımlarını kullanır. Bunlar yaprakları, özleri, izole krosin veya safranal, takviyeler veya jellerdir. Bitkinin farklı bölümlerinin kimyasal bileşimi değişir ve bu nedenle sağlık yararlarının tam profili, bitkinin yaygın olarak kullanılmayan bir kısmı ile sınırlı olabilir.
• Safranın sağlık yararları ile ilgili klinik çalışmaların çoğu İran’da yapılmıştır. Farklı genetik kökenleri olan hastalar safraya farklı yanıt verebilir. Bu nedenle, safranın farklı geçmişlere sahip insanlar için önemli faydaları olup olmadığını doğru bir şekilde belirlemek için küresel geniş ölçekli çalışmalara ihtiyaç vardır.
• Kullanılan dozların çoğu, çaydan elde edilen safran dozundan çok daha yüksektir.
• Safran ile yemek yapmak veya çay yaparken yüksek sıcaklıklara maruz bırakmak, aktif kimyasalları parçalayarak belirli koşullar için etkisiz hale getirebilir. Bu nedenle, standart safran takviyeleri muhtemelen safran çayından daha etkilidir.
• Farklı şirketler tarafından üretilen safran aktif bileşiklerinde farklılık gösterebilir ve ürün güvenilir bir kaynaktan satın alınmadıkça tutarlı sonuçlar garanti edilemez.
Sahte Safran Nasıl Tespit Edilir?
Safranın yüksek fiyatı nedeniyle, satıcılar genellikle bu baharatın karıştırılmış versiyonlarını satmaktadır. Yüksek kaliteli çay yapmak isteniyorsa, sahte safranı nasıl tespit edeceğinin iyi bilinmesi gerekir. Sahte safran ayırt etmek için şu bilgiler yardımcı olabilir:
• Safran yerine daha ucuz bitkiler içeren karışımları yapılması: Karıştırma, aspir (Carthamus tinctorius) veya kadife çiçeği çiçekleri gibi tamamen farklı bir bitkinin ikame edilmesinden, halihazırda kullanılmış olan safranın rengini geri kazanmak için boya veya bitki pigmentleri (zerdeçal gibi) eklenmesine kadar değişebilir. Crocus sativus bitkisinin stigmalar yerine kullanılan safranlarını (safran baharatını oluşturan kısım) görmek nadir değildir. Sahte safran da rendelenmiş kurutulmuş sığır eti, mısır ipliği veya Hindistan cevizi kıllarından yapılabilir. Bazıları gerçek safranı sahte safranla karıştırır, bu da farkı fark etmeyi daha da zorlaştırır.
• Görünüm ve lezzetinden ayırmak: Bir konuda farkı anlatmanın pratik bir yolu, konu hakkında detaylı bilgi sahibi olmaktır Eğer bitkinin içindeki iplik şeklinde görünen kısmı borozon şeklinde değilse safran değildir. Safran damgaları borozon şekline benzemektedir ve üç tane bulunmaktadır. 
• Tat ve koku: Safranın tadı tatlı değildir. Gerçek safran, dilin üzerine yerleştirildiğinde acı ve buruk bir tadı vardır. Ayrıca belirgin bir şekilde tatlı ve güçlü bir aroması olmalıdır, fakat koklananın gerçek safran olup olmadığını kesin olarak belirlemek zordur. Eğer hiç kokusu yoksa muhtemelen sahtedir.
• Fiyat: Safranın gerçek olup olmadığı fiyatından da anlaşılabilir. Eğer fiyatı çok düşükse, muhtemelen sahtedir. Örneğin, sahte safran bazen ons başına 45 $ kadar ucuza satılmaktadır. Gerçek safran ons başına yaklaşık 150 $ olma eğilimindedir.
• Renk: Safranın sahte olup olmadığını belirleyen diğer bir unsurda rengidir. Gerçek safran kuruduğunda, suya koyulduğu anda ve sudan çıkardığında kırmızı olmalıdır. Suyu ise sarımsı altın renkli olmalıdır. Sahte safran genellikle çeşitli pigmentlerle renklendirilir ve sudan çıkarıldıktan sonra rengini kaybeder ve muhtemelen suyu turuncu ve kırmızı renklendirir.
Bu nedenle, safran satın alırken dikkat edilmelidir ve bilinen, güvenilir kaynaklardan almaya dikkat edilmelidir.
Safran Çayı Nasıl Yapılır?
Safran çayı adım adım şu şekilde yapılır:
• Bir bardak suyu kaynatılır
• Yaklaşık 0.13 g veya 15-25 iplik safran eklenir
• Lezzet için isteğe göre tarçın, zencefil, limon dilimleri, rooibos , kakule gibi baharatlar eklenir.
• 5-6 dakika demlenmeye bırakılır
• Süzülür
• Tatlandırmak için limon, bal veya Hindistan cevizi sütü eklenerek seviş yapılır
Safran çayının herkes için güvenli olmadığı göz ardı edilmemelidir. Safran, Orta doğu’da mutfak ve tıbbi baharat olarak uzun süredir kullanılmaktadır. Bununla birlikte, yüksek fiyatı ve talebinin çok olması yüzünden piyasada sahteleri türemiştir. Sağlıklı safran çayı yapmak için en önemli adım gerçek safran satın almaktır. Saygın üreticileri kontrol edin ve renk, tat, koku ve fiyata çok dikkat edilerek alınmalıdır. Araştırmalar, safranın ruh halini ve bilişini artırmaya, göz sağlığını desteklemeye ve PMS ve menstrüel krampları yatıştırmaya yardımcı olabileceğini düşündürmektedir.
Kaynakça:
food.ndtv.com
livestrong.com
whiskaffair.com
Yazar: Özlem Güvenç Ağaoğlu