Zoonoz Hastalıklar Nedir? (Hayvanlardan İnsanlara Geçen)

Hastalık deyince çoğunlukla endişelendiğimiz şey diğer insanlardan bize bulaşan hastalıklar gelir ancak gerek tarihte gerekse de günümüzde hastalıkların büyük bir kısmı insanlarla iç içe olan hayvanlardan insana bulaşarak gelişmişlerdir. Yine pek bilinmese de hayvanlarda da insanlardan geçen birçok hastalık mevcuttur. Bu yazımızda insanlardan hayvanlara ve hayvanlardan insanlara geçen hastalıklar üzerinde durmaya çalışacağız. Dünya Sağlık Örgütü , “zoonoz” hastalıkları hayvanların ve insanların birbirlerine bulaştırdığı hastalıklar olarak tanımlar. Eskiye nazaran insanların hayvanlarla olan ihtiyaca bağlı zorunlu ilişkisi yüksek oranda azalmış fakat modernleşme sürecinde bu sefer de pet hayvanı olarak hayvanların sahiplenilip beslenmesi furya haline gelmiştir. Bunun tabii sonucu olarak zoonoz hastalıklar üzerinde ciddiyetle durulması gereken bir mesele olarak önemini korumaktadır. Nitekim istatiksel olarak dünyamızdaki 200’ün üzerindeki zoonotik hastalığın ortalama 5/2’sine ülkemizde de rastlanmaktadır. Yine buna paralel olarak insanlarda görülen mikrobik hastalıkların ortalama %61’i hayvansal kökenlidir. Bu istatistiki done son otuz yıl içinde sağlık kuruluşlarına bildirilen hastalıklarda %75’e ulaşmaktadır. Ülkemizde ve dünyada Sağlık Bakanlığının bildirimini zorunlu kıldığı 50 hastalıktan 26’sı hayvanlarda da görülmektedir. Burada bir parantez açarak biyolojik silahlarla ilgili günümüzde ve geçmişte yapılan çalışma ve saldırıların da büyük oranda hayvanlar üzerinden gerçekleştirildiğini belirtmekte fayda vardır.
Zoonoz hastalıklar kendi içerisinde ikiye ayrılır. İnsandan hayvana geçen(Antropozoonoz) ve hayvandan insana geçen (Zooantroponoz). İnsanlardan hayvanlara pek hastalık geçmese de birtakım ağır koşullar altında bu hastalıkların hayvana geçti tespit edilmiştir. Örneğin yakın zamanda küresel bir krize sebep olan domuz gribi olarak bilinen H1N1 kodlu hastalıktan hayatını kaybeden bir yetişkinin evi incelendiğinde hastalığın kedisine geçerek onun da ölümüne sebep olduğu tespit edilmiştir. İnsandan hayvanlara geçen hastalıkların başında sistiserkozlar (Cysticercosis) olarak bilinen tenyalar gelmektedir. Özellikle evlerinde hijyen kurallarına pek riayet etmeyen kimselerde temas yoluyla hayvana geçen bu hastalık günümüzde pet sağlığı için en büyük tehlikeyi oluşturmaktadır. Zoonoz hastalıklar denildiğinde gerek pet sahiplerinin gerekse de kamu sağlığı yetkililerinin en büyük endişesi hayvanlardan insanlara geçen hastalıklardır. Bu hastalıklar çok çeşitli olmakla birlikte bulaşma yollarının basitliği bakımından oldukça da yüksek tehlike arz etmektedir.

Zoonoz hastalıklar nasıl bulaşır?

Zoonoz hastalıkların bulaşma yolları çok çeşitlidir. Bu hastalıklar genel olarak doğrudan temas(ısırma, dokunma, tırmalama) oral ve solunum yoluyla geçer. Bu bulaşma yollarının yanı sıra hayvanlarda yaşayan eklem bacaklılar (kene, bit, pire vs) yoluyla indirekt olarak da bulaşabilir. Zoonoz hastalıklar kümes hayvanı olarak bilinen tavuk, bıldırcın,hindi, kaz gibi canlılardan kedi köpeklere, tavşanlardan ahır hayvanları olan inek, koyun, keçiye kadar çok geniş bir yelpazede çıkar bu yelpazeye son yıllarda yaygınlaşan egzotik hayvanları da eklediğimizde zoonoz hastalıklarla ilgili vaziyetin daha kapsamlı ve hepimizi ilgilendirir. Zoonoz hastalıklar bakteriyel, viral, mantar ve parazit kaynaklı olabilir.

En sık görülen zoonoz hastalıklar nelerdir?

Bu hastalıkları tıbbi isimleriyle sıralayacak olursak:
Brucellosis ,Salmonellosis, Toxoplasmosis , Camphylobacteriosis, Leptospirosis, Kuduz, Cat Scratc disease, Lyme disease, Veba, Tularemi, Sporotrichosis, Dermatophytosis, , Echinococcosis, Droflariasis, Cysticercosis, Toxacara canis. Sıraladığımız bu hastalıkların yanı sıra bu hastalıklara neden olan mikropların evrim geçirmesiyle bu hastalıkların farklı versiyonlarıyla da karşılaşmaktayız. Şimdi insanlar için özellikle tehlike saçan bu zoonotik hastalıklar hakkında kısaca bilgi verelim:
Brusella (Brucellosis): Hayvandan insana geçen en yaygın hastalıkların başında gelmektedir. Ülkemizde halen kırsal bölgelerde oldukça yaygın bir görülme sıklığına sahiptir. Bu hastalık hasta olan koyun, keçi, sığır gibi hayvanların süt, salgı ve diğer atıkları ile doğrudan temas sonucu bulaşan bir hastalıktır. Süt ürünleriyle ilgili hijyen ve tüketim kurallarına uymak bu ölümcül hastalığa karşı korunmak için son derece önemlidir.
Kuduz (Rabies): Zoonitik hastalıklar içinde en ölümcül ve meşhur olanıdır. Diğer zoonoz hastalıkların aksine kuduz hastalığına önleyici aşılama hariç henüz bir tedavi bulunamamıştır. Günümüzde az da olsa rastlanan bu hastalık enfekte olan hayvanın vahşice diğer canlılara saldırması nedeniyle çok hızlı bir şekilde yayılmaktadır. Doğrudan sinir sistemini hedef alan bu hastalık omurilikten başlayarak beyinde öldürücü tahribat yapar. Hastalık özellikle etobur olan yarasaların, kedi, köpek ve tüm etçilerin ısırığı, tükürüğü ve solunum yoluyla bulaşır.
Salmonella (Salmonellosis): Geniş bir bakteri grubu olan Salmonella bakterileri tarafından oluşturulan, bu hastalık kronik mide bağırsak yanmasıyla seyreder. İnsan ve hayvanlar için patojenik olan bakterilerden olan salmonella’lar doğada çok yaygın olduklarından hastalığın ortaya çıkma sıklığı oldukça yüksektir. Ahır ve kümes hayvanlarının yanı sıra köpek, kedi, vahşi hayvanlar ve kuşların dışkısında bulunan bakterinin bulaştığı su ve besinlerin oral yolla alınması ile insana bulaşır.
Leptospiroz: İnsan ve hayvanları etkileyen bu tehlikeli bakteriyel hastalık çoğunlukla yabani hayvanlarda görüldüğünden özellikle kırsal bölgeler risk altındadır. Vahşi memeli hayvanlardan özellikle fare ve kemirgenlerin idrar ve kanı ile kontamine olmuş toprak ya da suyla bulaşır.
Psittakoz (Psittacosis, Papağan Hastalığı): Daha çok kümes hayvanlarında görülen bu hastalık muhabbet kuşu, güvercin, papağan, hindi, ördek ve kazların dışkısından yayılan tozların solunmasıyla insana bulaşır. Diğer zoonotik hastalıklar kadar ölümcül olmasa da kişinin gündelik yaşamını önemli oranda etkilemektedir.
Lyme Hastalığı: 1975 senesine kadar varlığı bilinmeyen bu hastalık keneler tarafından taşınan ve temas yoluyla bulaşan son derece ölümcül bir hasatlıktır. Geyik, köpek ve fareden kene ısırığı ile bulaşır.
Veba: Kara ölüm namıyla bilinen bu hastalık Antik Çağlardan beri insanların başına bela olmuş en meşhur hastalıktır. Kedilerin ısırması, tırmalamasının yanında fare ve pirelerle de geçebilir.
Şarbon (Anthrax): Oldukça tehlikeli olan bu hastalık bildirimi zorunlu olan hastalıklar listesinde yer alır. Hastalık, sıcakkanlı hayvanların derisi üzerinde bulunan basilin insanlara deri, yiyecekler ve solunum yolu ile alınması sonucu bulaşır.
Toksoplazma (Toxoplasmosis): Kedilerin dışkılarında bulunan parazit yumurtalarından ağız ve solunum yoluyla alınması ile bulaşır. Hastalık kadınlarda erken doğuma neden olabiliyor.
Tularemi: Özellikle tavşan, fare, sincap, geyik , rakun gibi hayvanlarda görülür. 1911 yılında tespit edilen bu hastalık, bahsi geçen canlılardan doğrudan geçmez bunun yerine daha çok kene ve sineklere bulaşarak onlarda evrimleşerek insanlara geçer. Kedilerin ısırma ve tırmalamasıyla da bulaşır.
Verem (Tüberküloz): Çoğunlukla sadece insanlarda olduğu düşünülen bu hastalık sanılanın aksine hayvanlarda da görülür. Akciğer, çeşitli organ ve dokularda, tüberküllerin oluşmasıyla kendini gösteren kronik, bulaşıcı bir hastalıktır. Etkenin bulaşması, anneden yavruya göbek kordonu ile bulaşık süt, su, yem, ve otların alınmasıyla, solunum yoluyla ve genital yolla geçer.
Zoonotik hastalıkların daha çabuk etkilediği kişiler genellikle bünyesel zayıflık yaşayan insan kesimleridir. Bağışıklık sisteminin zayıflığı bu bireyler hastalıkların daha şiddetli reaksiyon ve semptom göstermesine sebep olur. Yüksek risk altındaki bu kesimler şunlardır: 65 yaş üstü yaşlılar, hamileler, 5 yaşından daha küçük çocuklar, HIV virüsü taşıyanlar , kemoterapi gören kanser hastaları, genel bağışıklık sistemi hastalığı olan kişiler.

Zoonoz Hastalıklarla Mücadele

Geçmişte yüzbinlerce insanın ölümüne sebep olan hastalıkların çoğu zoonotiktir. Günümüzde kimya, biyoloji ve halk sağlığı alanındaki gelişme ve tedbirlerin etkisiyle büyük oranda kontrol altına alınan zoonoz hastalıklar halen insanları ve diğer canlıları etkileyen hastalıkların başında gelmektedir.Dünyada bu hastalıklarla mücadele geçmişi oldukça eskiye giderken bizde ilk kurumsal ve kapsamlı çalışmalar 1991 yılında Türkiye Milli Zoonozlar Komitesinin faaliyetleriyle kurumsal bir hüviyet kazanmıştır. Daha sonraki yıllarda Sağlık Bakanlığı Veteriner Halk Sağlığı Daire Başkanlığının yaptığı çalışmalar bu hastalıklarla mücadele de öncü olmuş ve Üniversitelerin Veterinerlik fakültelerinin de bu konudaki çalışmalarıyla ülkemizde önemli bir çalışma birikimi oluşmuştur.

Zoonotik Hastalılardan Korunma Yolları

Çok çeşitli korunma tedbirleri olmakla birlikte en önemlisi bu konuda bilinç ve farkındalık sahibi olmak en önemli faktördür. Şimdi zoonoz hastalıklarla mücadele için pratik başlıca tedbirlere göz atalım:

-Ellerimizi her fırsatta antiseptik solüsyonlar veya sabunla yıkamak en etkili tedbirlerdendir.
-Sivrisinek, bit, pire ve keneleri uzak tutmak için kovucu solüsyonlar kullanmayı alışkanlık haline getirin.
-Tükettiğiniz tüm gıdaları güzelce yıkayın. Süt ürünlerini kaynattıktan sonra tüketin. Et ürünlerini açıkta bırakmamaya ve bozulma belirtileri varsa asla tüketmemeye özen gösterin.
-Yabani veya saldırgan bir hayvanla karşılaştığınızda onunla her türlü temastan kaçının. Mutlaka yaklaşmanız gerekiyorsa ısırılmaktan veya çizilmekten kaçının.
-Sahip olduğunuz petleri düzenli olarak aşılayın ve veterinere götürün. Yine bu petleriniz için uygun parazit ilaçlarını kullanmayı ihmal etmeyin.
– Özellikle kırsal alanlara çıktığınızda pire, kene ve diğer böcek ısırmalarına karşı bazı temel tedbirleri öğreniniz.
-Hayvanlarla temas halindeyken gözlerinize ve ağzınıza salya teması olmamasına dikkat edin. Hayvanı ağzından öpmek çok büyük bir risktir.
-Hasta olan veya hasta olduğunu düşündüğünüz bir hayvana dokunmanız gerekiyorsa mutlaka eldiven kullanın.

Kaynakça:
https://www.healthline.com/health/zoonosis#outlookMerkezi
https://www.greendog.com.tr/makaledetay/101/zoonoz-hastalik-nedir?-zoonoz-hastaliklar

Yazar: Erdal Uğur