Fitosteroller olarak da bilinen bitki sterolleri bitkilerde bulunan kalp krizi ve felç gibi sağlık risklerinden kaçınmak için kolesterol seviyesini güvenle düşürmeye yardımcı olabilecek doğal bileşiklerdir. 
Araştırmacılar 250’den fazla fitosterol türü tanımlamışlardır. Yaygın olanları arasında beta-sitosterol, beta-sitostanol, kampestanol, kampesterol ve stigmasterol bulunmaktadır. Steroller doymamış aromatik halka yapısına sahipken stanoller doymuş halkalara sahiptir.
Kolesterol, karaciğer tarafından üretilen ve kanda dolaşan mumsu bir maddedir. Ayrıca yumurta, et ve süt ürünleri gibi yiyeceklerden de alınabilir. Vücudun hücreler oluşturmak, sinirleri korumak, vitamin ve hormon yapmak için kolesterole ihtiyacı vardır fakat kolesterolün LDL denilen türü ( kötü kolesterol olarak da bilinir) fazla olursa atardamar iç yüzeyinde birikerek kalp hastalığı ve felç gibi ciddi sağlık riskleri oluşturabilir. HDL ya da iyi kolesterol ise kalp hastalıklarının önlemesine yardımcı olur. Bitki sterolleri insanlar tarafından sentezlenmez, zayıf bir şekilde emilir ve emildiklerinde karaciğerden hızla atılır. Fitosteroller, yapısal olarak memeli hücrelerinden elde edilen kolesterole benzer kimyasal yapıya sahip polifenolik bileşiklerdir fakat sadece sebzeler, meyveler, tohumlar, tam tahıllar, sert kabuklu kuru yemişler, bitkisel yağlar gibi bitki bazlı gıdalarda bulunurlar. Faydalanmak için fitosterollerle güçlendirilmiş peynir ve süt gibi ürünlerden de alınabilir. Bitki sterolleri yapısal olarak kolesterole benzese de karbon 24 yan zincirlerinde ek bir metil veya etil grubuna sahiptir ve bu nedenle insanlarda zayıf bir şekilde emilir. 1950’lerin başından beri, fitosterollerin hayvanlarda kolesterol emilimini azalttığı gösterilmiştir. Bitki sterolleri kolesterolün sindirim sisteminden emilmesini engeller, böylece kolesterol, kan dolaşımına girmek yerine vücudu atık olarak terk eder ve kolesterol düşer. Aslında, diyete yeterince sterol ve stanol alındığında, toplam ya da total kolesterolü %10’a ve düşük yoğunluklu lipoproteini (LDL’yi ya da kötü kolesterolü)) %14’e kadar düşürebilir.
Fitosterollerin Etki Mekanizması
Fitosteroller kolesterol gibi görünür ve davranır. Bu benzerlik, ince bağırsakta emilim için rekabet ettikleri anlamına gelir yani bir şekilde, bitki sterolleri aslında kolesterolün emilmesini durdurur. Böylece, kandaki toplam kolesterol ve HDL olmayan kolesterol (kötü kolesterol) düşer. Kolesterol düşürücü etki kişiden kişiye değişir. Düzenli olarak alındıklarında bitki stanolleri ve sterollerinin LDL (düşük yoğunluklu lipoprotein) kolesterolü düşürebildiğini gösteren kanıtlar vardır. Statin (kolesterol düşürücü ilaç) alınıyorsa beslenme yoluyla stanol veya sterol almak HDL olmayan kolesterolü daha da düşürecektir. Bu, tek başına statinlerle elde edilen %20-30’luk azalmaya ektir. Statin tedavisi ile fitosterol takviyesi kombinasyonu, iki kat statin dozundan daha etkilidir. Takviyeli ürünler, statinler ve fibratlar gibi kolesterol düşürücü ilaçlar alan kişiler için güvenlidir. Kolesterolü düşürmek için farklı şekillerde çalıştıkları için, her ikisini de almanın etkisi, kolesterol seviyelerini sadece bir statin veya fibrat almaktan daha fazla azaltabilir. Kolesterol düşürücü ilaçların yerine geçmezler ve halihazırda kolesterolü düşürmeye yardımcı olacak ilaç kullanılıyorsa, bunları almaya başlamadan önce doktor bilgilendirilmelidir.
Bitki sterolleri (fitosteroller) ayrıca anti-inflamatuar ve antioksidan aktivitelere sahiptirler, obezite, diyabet ve kanseri önlemeye yardımcı olabilirler. İlk çalışmalar, fitosteroller açısından zengin diyetlerin kanser riskini %20’ye kadar azaltabileceğini öne sürmektedir.
Herkes Bitki Sterolleri Alabilir mi?![Bitki Sterolleri (Fitosteroller) ve Sağlık Üzerindeki Etkileri]()
Bitki sterolleri/stanolleri çoğu sağlıklı insan için genellikle güvenlidir. Normal kolesterol seviyelerine sahip insanlar için hiçbir faydası yoktur. Fitosterol bakımından zengin bir diyet veya günlük fitosterol takviyesi almak kalp hastalığı veya ailede kalp hastalığı öyküsü olanlar, ailesel hiperkolesterolemi dahil olmak üzere yüksek kolesterolün kontrol edilmesi zor olanlar, ateroskleroz geçmişi olanlar için fayda sağlayabilir. Kullanmaya başlamadan önce diyete fitosterol eklemenin kalp sağlığını nasıl iyileştirebileceği doktora sorulmalıdır. Güvenliklerine ilişkin bilgiler sınırlı olduğundan, hamile veya emzirenlere veya beş yaşın altındaki çocuklara önerilmemektedir. Özellikle çocuğun kalp hastalığı riski yüksekse bir doktorla fitosteroller kullanması hakkında konuşulmalıdır.
Bir gıda ürününün bitki sterolleri içermesi, onu bol miktarda tüketmenin iyi olduğu anlamına gelmez. Çok nadir görülen kalıtsal bir bitki sterolü depolama hastalığına (sitosterolemi ) sahip hastaların kanlarında zaten yüksek düzeyde bitki sterolleri vardır. Bu nedenle, takviye etmekten kaçınmalıdırlar. Yüksek bitki sterol seviyeleri, erken (premature) ateroskleroz riskinde artışa neden olabilir. Kişiye uygun bir beslenme planı geliştirmesi için bir doktorla veya diyetisyenle konuşulması faydalı olur.
Fitosterollerin Riskleri Nelerdir?
Fitosteroller genellikle vücutta kalmazlar veya vücudun yağda çözünen A, D, E ve K vitaminlerini (bunlar yağda çözünen vitaminlerdir) nasıl emdiğini etkilemezler. Reçeteli ilaçlar bitki sterolleri ile değiştirilmemelidir. Fitosterol takviyeleri kullanılıyorsa, bileşenleri ve yan etkileri kontrol etmek için etiketler okunmalıdır. Herhangi bir sorun veya endişe olması durumunda doktorla konuşulmalıdır.
Fitosterol tüketiminin olumsuz yönlerinden biri, bitki stanollerinin çeşitli temel lipofilik hidrokarbon karotenoidlerin (alfa-karoten,beta-karoten,likopen, lutein, vb.) ve tokoferollerin serum konsantrasyonlarını düşürebilmesidir. Bunun nedeni, fitosterollerin varlığının, normalde karotenoidleri ve tokoferolleri taşıyan dolaşımdaki LDL partiküllerinin seviyesinde azalmaya yol açmasıdır. Bu nedenle, karotenoidlerin ve tokoferollerin düşük plazma düzeylerinin bir sonucu olarak kan ve dokuların antioksidan kapasitesinde (AOC) azalma olması fitosterol tüketiminin potansiyel bir yan etkisidir. Lipofilik hidrokarbon karotenoidlerle takviye, fitosterol içeren gıdaların düzenli tüketimi sırasında düşük serum AOC’sinden kaçınmanın uygun bir yoludur. Fitosterollerin A ve D vitaminlerinin emilimi üzerindeki etkisi önemsizdir çünkü bu iki vitamin taşınma için LDL’ye bağımlı değildir; bununla birlikte, fitosterollerle zenginleştirilmiş gıdalarda bu vitaminlerle takviye teşvik edilir.
Günlük Ne Kadar Tüketilmeli?![Bitki Sterolleri (Fitosteroller) ve Sağlık Üzerindeki Etkileri]()
Kolesterolü düşürmek için günde 2 gram bitki sterol ve stanole ihtiyaç vardır. Sağlıklı bir diyet tipik olarak günde yaklaşık 150-400 mg sterol ve stanol içerir. Bununla birlikte, bu alım, önemli bir kolesterol düşürücü etki meydana getirmek için çok düşüktür. Bu dozu günlük olarak yiyeceklerden almak genellikle pratik olmadığından, bitki sterolleri konsantre edilir ve bazı margarinler, portakal suyu, ekmek, süt, yoğurt, ayran, peynir gibi yiyeceklere eklenir. Bu güçlendirilmiş gıdalar tipik olarak porsiyon başına 0,75 ila 2 g içerir ve kolesterolü düşürmeye yardımcı olmak için gereken miktara ulaşılmasına yardımcı olabilir. Örneğin, bir şişe takviyeli mini yoğurt içeceği veya bir kap yoğurt, önerilen 2 gramın tamamını içerir. İki çay kaşığı güçlendirilmiş (minimum 0,8 g bitki fitosterol eklenmiş ) krem peynir, bir bardak (250ml) zenginleştirilmiş süt tüketilerek günde 2 gram bitki stanol ve sterol elde edilebilir. Önerilen maksimum miktardan fazlasını tüketmek gerekmez. Çoğu çalışma, 3 g’dan fazla bitki stanol ve sterol yemenin kolesterol seviyelerini daha da düşürmesinin olası olmadığını göstermektedir. Steroller ve stanoller diyet takviyesi olarak da alınabilir. Takviye olarak alınacaksa ambalaj üzerindeki talimatlar izlenmelidir. Takviye almak, diyette hiç sterol veya stanol almamaktan daha iyi olsa da mümkün olduğunda besinleri doğal olarak tam gıdalardan almak daha iyidir.
Fitosteroller Hangi Gıdalarda Yüksektir?
Meyveler, baklagiller, kabuklu kuruyemişler, sebzeler, buğday ruşeymi, tam tahıllar fitosterol içerir. Lipofilik karakterlerinden dolayı fitosteroller, yenilebilir katı/sıvı yağ diyetinin bir parçası olarak tüketildiklerinde fizyolojik olarak daha etkilidir. Bu nedenle, fitosterollerin margarine dahil edilmesi, kolesterol düşürücü fonksiyonel gıdalar geliştirmenin en popüler yollarından biri olmuştur. Ekmek, kahvaltılık gevrekler, mısır gevreği, peynir, çikolata, meyve suyu, az yağlı krem peynir, süt, salata sosu, yoğurt gibi diğer gıdalara da diyet hedeflerine ulaşılmasına yardımcı olabilecek bitki sterolleri eklenmiştir. Sağlıklı bir beslenme planı geliştirmeye yardımcı olması için doktor veya bir diyetisyenle konuşulmalıdır. Bu yiyeceklerin çoğu şeker veya kalori bakımından yüksektir, bu nedenle ihtiyaçların karşılanmasına yardımcı olacak bir diyet planlanması önemlidir.
Özet olarak, yüksek kan kolesterol seviyeleri kardiyovasküler hastalık geliştirme riskini artırır. Fitosteroller veya bitki sterolleri LDL kolesterolü düşürmek ve iyi kalp sağlığını korumak için önemli diyet bileşenleri olarak kabul edilen biyoaktif bitki bileşenleridir. Mevcut 40 klinik çalışmanın yakın tarihli bir analizi, her gün 2 gram bitki sterolü alınırsa, dört haftada LDL kolesterolünde %9’a varan bir azalma beklenebileceğini göstermektedir.
Kolesterolü yönetmeye yardımcı olması için bitki sterolleri ve stanolleri almak şart değildir. Sağlıklı bir diyetin veya kolesterol düşürücü ilaçların yerine geçmezler ancak bu ilaçlara ek olarak kullanılabilirler. 
Kolesterolü düşürmeye yardımcı olmak için daha aktif olmak, diyette ve yaşam tarzında uzun vadeli değişiklikler yapmak(sigarayı bırakmak gibi) daha önemlidir. Kişiler sağlıksız yağları (trans ve doymuş) sağlıklı olanlarla (tekli doymamış ve çoklu doymamış) değiştirmeli, daha fazla kepekli tahıllar, meyveler, sebzeler ve baklagiller yiyerek diyet lifini artırmalıdır. Yağsız et, az yağlı süt ürünleri, balık, kabuklu yemişler, soya, fasulye ve mercimek gibi bitki bazlı proteinler de daha sık seçilmelidir.
Kaynakça:
https://www.bda.uk.com/resource/food-facts-plant-stanols-and-sterols.html
https://www.sciencedirect.com/topics/medicine-and-dentistry/phytosterol
https://www.healthspan.co.uk/advice/what-are-plant-sterols
https://diettime.com.tr/blogdetay.aspx?id=6822
https://www.gidadernegi.org/TR/Genel/240934677cbdf.pdf?DIL=1&BELGEANAH=1612&DOSYAISIM=240934677.pdf
Yazar: Müşerref Özdaş